កំណត់និពន្ធ៖ សាលាក្តីខ្មែរក្រហមគាំទ្រដោយអ.ស.ប. កំពុងកាត់ទោសមេដឹកនាំរបបខ្មែរក្រហមពីរនាក់ដែលនៅរស់ គឺខៀវ សំផន និងនួន ជា។ សាលាក្តីអាយុ១២ឆ្នាំនេះបានកាត់ទោសកម្មាភិបាលខ្មែរក្រហមថ្នាក់កណ្តាលតែម្នាក់គត់ឲ្យជាប់ពន្ធនាគារមួយជីវិត។ តុលាការនេះរងការរិះគន់ថា ដំណើរការយឺត។ ប៉ុន្តែអតីតចៅក្រមនៅសាលាក្តីនេះយល់ផ្សេងពីនេះ។ លោកម៉ែន គឹមសេងនៃវីអូអេបានសម្ភាសលោក Machel Lemonde អតីតសហចៅក្រមស៊ើបអង្កេតអន្តរជាតិនៅក្រុងប៉ារីសប្រទេសបារាំងកាលពីថ្ងៃទី១៧ខែមេសា។
VOA៖ អរគុណ លោក Lemonde ដែលអនុញ្ញាតឲ្យ VOA សម្ភាសន៍។ ថ្ងៃនេះអភិបាលក្រុងប៉ារីសបានផ្តល់កិត្តិយសចូលរួមសម្ពោធស្តូបអនុស្សាវរីយ៍ជនរងគ្រោះរបបខ្មែរក្រហមនៅសួនច្បារសាធារណៈ Parc de Choisy។ តើពិធីនេះអាចជួយជនរងគ្រោះរកយុត្តិធម៌ និងព្យាបាលរបួសផ្លូវចិត្តរបស់ពួកគេយ៉ាងណា?
លោក Lemonde៖ វាជាថ្ងៃសំខាន់ ព្រោះជាពិធីរំឭកព្រឹត្តិការណ៍នៅកម្ពុជាកាលពី៤៣ឆ្នាំមុន ហើយខ្ញុំសូមទាញចំណាប់អារម្មណ៍បន្តិចថា កាលពី៤៣ឆ្នាំមុន ខ្មែរក្រហមចូលភ្នំពេញហើយកាន់អំណាច៣ឆ្នាំ៨ខែ២០ថ្ងៃ។ ២០ឆ្នាំមុន នៅខែមេសាឆ្នាំ១៩៩៨ ប៉ុល ពតស្លាប់ដោយគ្មានការកាត់ទោស។ ខ្ញុំភ្ញាក់ផ្អើល ពេលខ្ញុំអានកាសែតកាលពីសប្តាហ៍មុនដែលសរសេរថា នៅមានអ្នកចាត់ទុកប៉ុល ពតជាវីរៈបុរស។ អ្នកនៅអន្លង់វែងហាក់ដូចជាចាត់ទុកថា ប៉ុល ពតជាវីរៈបុរសជាតិ។ ចំណុចនេះបង្ហាញពីភាពចាំបាច់នៃដំណើរការកាត់ទោស ដើម្បីបង្ហាញថា អ្នកណាធ្វើអ្វី ហើយមានអ្វីកើតឡើង? អ្នកណាជាជនរងគ្រោះ អ្នកណាជាជនល្មើស។
VOA៖ លោកជាចៅក្រមនៅសាលាក្តីខ្មែរក្រហមនេះពីដំបូង។ តើតុលាការនេះធ្វើត្រឹមត្រូវដើម្បីអ្វីដែលលោកទើបលើកឡើងនេះទេ?
លោក Lemonde៖ បាទ ពិបាកអារកាត់ណាស់ ព្រោះមានរឿងមិនពេញចិត្តខ្លះក្នុងការងារតុលាការ។ ប៉ុន្តែយ៉ាងណាក្តី ការបង្កើតតុលាការនេះគឺជាជោគជ័យធំមួយ។ ខ្ញុំសូមរំឭកថានៅឆ្នាំ២០០២ ការចរចារវាងអ.ស.ប.និងរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាត្រូវរំខាន ព្រោះមានការមិនព្រមព្រៀងគ្នាអំពីទម្រង់របស់សាលាក្តីនេះ ហើយគ្មានអ្នកណាគិតថា តុលាការនេះអាចកើតមានទេ។ ការរៀបចំតុលាការនេះគឺជាជោគជ័យមួយ។ ការជំនុំជម្រះគួរតែធ្វើបានច្រើនជាងនេះ។ តែខ្ញុំគិតថា ការកាត់ទោសនេះបង្ហាញទិដ្ឋភាពសំខាន់ៗ។ទី១ ការបំភ្លឺអំពីការទទួលខុសត្រូវរបស់ចុងចោទ ហើយអត្តសញ្ញាណចុងចោទនិងដើមចោទត្រូវបានបង្ហាញ។ លទ្ធផលមិនមែនមានតែប៉ុណ្ណឹងទេគឺមានប្រយោជន៍សំខាន់ៗអមនឹងលទ្ធផលនេះដែរ ឧទាហរណ៍ការពិភាក្សាក្នុងសង្គមកម្ពុជាអំពីសម័យខ្មែរក្រហម។ការកាត់ទោសនាំឲ្យមានការពិភាក្សានេះ។ មុនការកាត់ទោសរឿងនេះមិនមាននិយាយទេ ក្នុងគ្រួសារ ព្រោះជារឿងឈឺចាប់ពេកសម្រាប់មនុស្សចាស់ តែក្មេងៗមិនចាប់អារម្មណ៍។ ឥឡូវវាផ្លាស់ប្តូរហើយ។កម្មវិធីសិក្សានៅសាលាក៏ផ្លាស់ប្តូរដែរ ហើយគេអាចរៀនអំពីសម័យខ្មែរក្រហម។មុនឆ្នាំ២០០៨ គេអត់មាននិយាយអំពីបញ្ហានេះសោះ។
VOA៖ ចុះរឿងអន្តរាគមន៍ញឹកញាប់ពីរដ្ឋាភិបាល ជាពិសេសលោកនាយករដ្ឋមន្ត្រីហ៊ុន សែនជំទាស់រឿងនេះ រឿងនោះ។ បញ្ញវ័ន្ត និងអ្នកស្រាវជ្រាវខ្លះមិនសប្បាយចិត្ត ដែលសាលាក្តីនេះអូសបន្លាយយូរ។ មានជនសង្ស័យតិចតួចត្រូវកាត់ទោសហើយពួកគេកាន់តែចាស់។
លោក Lemonde៖ បាទ និយាយរិះគន់មិនពិបាកទេ។ សូមកុំរំពឹងថា ការកាត់ទោសនេះល្អឥតខ្ចោះនោះ! ខ្ញុំសូមបញ្ជាក់ថា សាលាក្តីនេះមានប្រយោជន៍ ព្រោះធ្វើនៅកម្ពុជា។ ការកាត់ទោសនៅក្រុងឡាអេ ឬនៅតុលាការអន្តរជាតិ ដោយចៅក្រមអន្តរជាតិសុទ្ធ វាងាយ។ ប៉ុន្តែការកាត់ទោសនៅបរទេស ប្រើច្បាប់បរទេស វាអត់ន័យសម្រាប់ខ្មែរ។ ការកាត់ទោសនៅកម្ពុជា ចូលរួមដោយប្រជាជនកម្ពុជា វាមានប្រយោជន៍។ ប្រាកដហើយថា វាពិបាក ពីព្រោះកម្ពុជាមិនមានប្រជាធិបតេយ្យជឿនលឿនទេ។ ការរៀបចំសាលាក្តីឯករាជ្យ មិនលម្អៀងនៅកម្ពុជាពិបាកជាងនៅស្វីស ឬហូឡង់។ តែបើគិតពីលទ្ធផលចំពោះពលរដ្ឋ គឺត្រូវធ្វើនៅកម្ពុជា។ មានមនុស្ស១០ម៉ឺននាក់ចូលរួមសវនាការ។ នៅតុលាការអន្តរជាតិមិនមានច្រើនអីចឹងទេ។ អ្នកភូមិខ្លះនៅរតនៈគិរី មណ្ឌលគិរីជួបជុំគ្នាមើលការកាត់ទោសតាមទូរទស្សន៍ ប្រើភ្លើងអាគុយ។ នៅកន្លែងផ្សេងមិនអីចឹងទេ។ ដូច្នេះនេះជាលទ្ធផលសំខាន់។ ពិតហើយ យើងដឹងថា ធ្វើការជាមួយរដ្ឋាភិបាលពិបាក។ ប៉ុន្តែតើសុខចិត្តអត់មានការកាត់ទោសឬ? គួរកាត់ទោសនៅក្រៅប្រទេសឬ? គ្មានអ្នកណាគិតអីចឹងទេ។ យើងត្រូវទទួលស្គាល់ការខាតបង់។
VOA៖ តើការកាត់ទោសនឹងពង្រីកលើសពីសំណុំរឿង០០២ ហើយកាត់ទោសខ្មែរក្រហមថែមទៀតឬទេ?
លោក Lemonde៖ ខ្ញុំគិតថា មានបញ្ហាពីរ។ ទី១ ខ្ញុំគិតថា ការពិភាក្សាអំពីសំណុំរឿង០០៣និង០០៤មានការពិបាក ព្រោះត្រូវគិតពីលទ្ធភាពនៃការកាត់ទោស។ ខ្ញុំគិតថា ភាគីកម្ពុជាមិនចង់កាត់ទោសថែមទៀតទេ។ នៅពេលភាគីម្ខាងមិនចង់ធ្វើ នោះភាគីម្ខាងទៀតមានការលំបាក។ ខ្ញុំសង្ស័យតាំងពីដំបូង។ ទី២ នៅពេលរៀបចំពង្រីកការកាត់ទោស យើងត្រូវសិក្សាពីហេតុផលថា តើយើងមានលទ្ធភាពកាត់ទោសជននោះឬទេ? វាមិនពិបាកទេ ធ្វើការបកស្រាយថា ហេតុអ្វីអតីតមេដឹកនាំរបបនេះនិងឌុច មេគុកទួលស្លែងត្រូវកាត់ទោស ព្រោះពួកគេមានប្រវត្តិជាក់លាក់។ ងាយពន្យល់ទេថា ហេតុអ្វីកាត់ទោសអ្នកទាំងនេះ តែយើងពិបាកពន្យល់ថា ហេតុអ្វីកាត់ទោសមនុស្សតែ៥ ឬ១០នាក់ ហើយ២០ឬ៥០ទៀតរួចខ្លួន? ដូច្នេះព្រះរាជអាជ្ញាពិបាកពន្យល់អំពីទំហំនៃការកាត់ទោស។ សាលាក្តីត្រូវប្រយ័ត្ន ត្រូវច្បាស់លាស់ធ្វើនីតិវិធីថ្មី។
VOA៖ តើលោកអាចប្រាប់អំពីបទពិសោធន៍របស់លោកធ្វើការជាមួយសហការីកម្ពុជាបានទេ ពេលលោកធ្វើជាចៅក្រម?
លោក Lemonde៖ នេះជាបទពិសោធន៍ល្អ។ តែមានទិដ្ឋភាពច្បាប់និងទិដ្ឋភាពបុគ្គល។ ទិដ្ឋភាពច្បាប់មានការលំបាក។ ដូចយើងដឹងហើយមានការមិនព្រមព្រៀងគ្នា។ ពេលខ្លះមានការលំបាក។ ប៉ុន្តែបញ្ហាផ្ទាល់ខ្លួនមិនដែលមានទេ។ យើងជាមិត្តភក្តិនឹងគ្នា។ ពេលខ្ញុំទៅកម្ពុជា ខ្ញុំជួបពួកគេ។ យើងរីករាយ និងមានទំនាក់ទំនងល្អជាមួយអ្នកធ្លាប់ធ្វើការជាមួយគ្នា។វាជាកត្តាសំខាន់សម្រាប់ជោគជ័យ ដែលការលំបាកខាងនយោបាយនេះមិនក្លាយជារឿងបុគ្គល។
VOA៖ បន្ទាប់ពីសាលាក្តីនេះទៅតើត្រូវធ្វើអ្វីដើម្បីជួសជុលរបួសផ្លូវចិត្តរបស់សហគមន៍?
លោក Lemonde៖ បញ្ហាសំខាន់ទីមួយគឺសាធារណជនអាចទទួលបានព័ត៌មានអំពីសំណុំរឿង។ អ្នកដែលចាប់អារម្មណ៍បញ្ហាសម័យខ្មែរក្រហមអាចចូលមើលព័ត៌មានក្នុងបណ្ណសារ។ ទី២ សាលាក្តីត្រូវទទួលស្គាល់សំណងខ្លះសម្រាប់ដើមបណ្តឹងគឺសំណងដែលចាប់អារម្មណ៍សង្គមខ្មែរទាំងមូល ដូចជាមជ្ឈមណ្ឌលសន្តិភាព ការតាំងពិព័រណ៍ ការរៀបចំកិច្ចពិភាក្សាអំពីខ្មែរក្រហម។ សំណងនេះអាចប្រើសម្រាប់ការសិក្សា ការបង្រៀនក្មេងជំនាន់ក្រោយអំពីសម័យនោះ។
VOA៖ ពិធីសម្ពោធថ្ងៃនេះផ្តួចផ្តើមដោយសហគមន៍គឺមិនមានអន្តរាគមន៍របស់សាលាក្តីទេ។ តើអាចរាប់ជាសំណងសម្រាប់ជនរងគ្រោះទេ?
លោក Lemonde៖ ខ្ញុំមិនច្បាស់ទេថា តើមានទាក់ទងនឹងតុលាការឬអត់។ អ្នករៀបចំពិធីជាដើមបណ្តឹង ហើយគេចាប់អារម្មណ៍នឹងដំណើរការតុលាការ។ ដូច្នេះខ្ញុំគិតថា វាជាផ្នែកមួយគឺជាការស្វែងរកយុត្តិធម៌តាមវិធីផ្សេង។
VOA៖ និយាយអំពីការអនុវត្តច្បាប់អន្តរជាតិវិញ តើសាលាក្តីនេះជួយវិស័យច្បាប់អន្តរជាតិយ៉ាងណាខ្លះ?
លោក Lemonde៖ លក្ខណៈសំខាន់របស់សាលាក្តីនេះគឺការប្រើប្រាស់ព័ន្ធច្បាប់ផ្សេងៗគ្នា ដូចជាច្បាប់កម្ពុជាមានទំនាក់ទំនងផ្ទាល់ជាមួយច្បាប់បារាំង។ ចំណុចនេះខុសពីតុលាការអន្តរជាតិផ្សេងទៀត។ មន្ត្រីភាគច្រើនជ្រើសរើសដោយអ.ស.ប.មកពីប្រទេសមានប្រព័ន្ធច្បាប់បែបអង់គ្លេសឬមកពីតុលាការអន្តរជាតិផ្សេងទៀត ហើយគេមិនចង់កែប្រព័ន្ធរបស់គេទេ។ ប្រព័ន្ធនេះមិនអាចអនុវត្តទាំងស្រុងទេ។ វាជាបញ្ហា ព្រោះលទ្ធផលខ្លះនាំឲ្យមានចំណាប់អារម្មណ៍ថា សាលាក្តីនេះមានការប្រទាំងប្រទើសគ្នារវាងប្រព័ន្ធច្បាប់បែបបារាំងនិងប្រព័ន្ធច្បាប់បែបអង់គ្លេស។ ឆ្លងកាត់បទពិសោធន៍នេះ ខ្ញុំគិតថា បើមានសាលាក្តីមួយទៀត ខ្ញុំចង់ប្រើភាពប្រាកដនិយមនៃប្រព័ន្ធច្បាប់បែបបារាំងដែលមានប្រសិទ្ធភាពជាងប្រព័ន្ធច្បាប់បែបអង់គ្លេស។
VOA៖ មុននេះបន្តិចយើងនិយាយអំពីចំនួនមនុស្សដែលអាចត្រូវកាត់ទោស។ មនុស្សជាច្រើនយល់ថា សាលាក្តីនេះមិនអាចពង្រីកហួសពីសំណុំរឿង០០២ទេ។ តើតុលាការក្នុងស្រុកអាចនឹងកាត់ទោសអ្នកផ្សេងទៀតទេ?
លោក Lemonde៖ ខ្ញុំមិនដឹងទេ។ ខ្ញុំមានសុទិដ្ឋិនិយមតិចតួចអំពីដំណោះស្រាយប្រព័ន្ធច្បាប់ ព្រោះឥឡូវមិនមានដំណោះស្រាយដែលពេញចិត្តទេ។ ខ្ញុំមិនដឹងថា គេនឹងសម្រេចយ៉ាងណាទេ តែប្រហែលមានដំណោះស្រាយបែបឱកាសនិយមជាជាងភាពប្រាកដនិយមខាងច្បាប់។ ខ្ញុំយល់ថា ពិបាករកច្រកចេញ។
VOA ៖ តើចៅក្រមជាតិមានលក្ខណៈសម្បត្តិគ្រប់គ្រាន់កាត់ទោស ដោយគ្មានការគាំទ្រពីអន្តរជាតិទេ?
លោក Lemonde៖ ខ្ញុំគិតថា ពិបាកណាស់ បើគ្មានអន្តរជាតិគាំទ្រ ជាពិសេសមានការជ្រៀតជ្រែកខាងនយោបាយ។ ធ្វើកិច្ចការច្បាប់នៅកម្ពុជាពិបាកណាស់ក្នុងស្ថានការណ៍បែបនេះ។ បញ្ហាមិនមែនមកពីសញ្ជាតិទេគឺមកពីស្ថានការណ៍ ដូច្នេះចៅក្រមបារាំងអាចសម្រេចបានល្អជាង។ ខ្ញុំគិតថា គេត្រូវព្យាយាមរៀបចំបំភ្លឺរឿងនេះនៅថ្នាក់ជាន់ខ្ពស់នៃសាលាក្តីនេះ។តែខ្ញុំថា មិនអាចធ្វើបានទេ ឥឡូវនេះ។
VOA៖ អរគុណលោក Lemonde!
លោក Lemonde៖ ខ្ញុំរីករាយណាស់!
