ក្រុមអ្នកតាមដាន និងសិក្សាពីការវិវត្តសង្គមលើកឡើងថា ក្រោមការដឹកនាំរបស់គណបក្សប្រជាជនកម្ពុជាជាច្រើនទសវត្សរ៍មកនេះ ប្រជាពលរដ្ឋនៅតែមិនមានទំនុកចិត្តលើប្រព័ន្ធយុត្តិធម៌សង្គម និងប្រព័ន្ធតុលាការដោយសារអំពើពុករលួយ បក្ខពួកនិយមបន្តកើតមាន។
អ្នកទាំងនោះជំរុញឱ្យរដ្ឋាភិបាលរិះរកមធ្យោបាយពង្រឹងយុត្តិធម៌សង្គម ជាពិសេសធ្វើកំណែទម្រង់ប្រព័ន្ធយុត្តិធម៌ឱ្យបានស៊ីជម្រៅ ព្រមទាំងបែងចែកអំណាចកំពូលទាំងបីឱ្យដាច់ពីគ្នា ដើម្បីឱ្យមានប្រសិទ្ធភាពក្នុងការដោះស្រាយវិវាទនានា រួមមាន វិវាទដីធ្លី គ្រោះថា្នក់ចរាចរណ៍ ការបាញ់សម្លាប់ និងបញ្ហាសង្គមផ្សេងទៀត។
លោក សេក សុជាតិ អ្នកប្រឹក្សាយោបល់ផ្នែកអភិវឌ្ឍន៍ផ្នត់គំនិត និងការស្រាវជ្រាវ ប្រាប់វីអូអេនៅថ្ងៃអង្គារថា បច្ចុប្បន្ននេះ ប្រជាពលរដ្ឋនៅតែមានការភ័យខ្លាច មិនសូវហ៊ានប្រើប្រព័ន្ធច្បាប់ក្នុងការដោះស្រាយវិវាទ និងទំនាស់ឡើយ ដោយសារពលរដ្ឋនៅតែយល់ថា អ្នកមានលុយ អ្នកមានអំណាច ភាគច្រើនគឺឈ្នះក្តី។
បើតាមលោក សេក សុជាតិ កត្តាទាំងនេះកំពុងជាបញ្ហាប្រឈមធ្ងន់ធ្ងរដែលទាមទារឱ្យរដ្ឋាភិបាលរិះរកមធ្យោបាយ ដើម្បីពង្រឹងយុត្តិធម៌សង្គម ធ្វើយ៉ាងណាកុំឱ្យរដ្ឋអំណាចណាមួយ មានឥទ្ធិពលគ្របដណ្តប់លើការសម្រេចចិត្តរបស់តុលាការ។ លោកថា ការអនុវត្តច្បាប់ជាគោល និងដោយស្មើភាព ទើបធ្វើឱ្យប្រជាពលរដ្ឋមានជំនឿចិត្តលើប្រព័ន្ធយុត្តិធម៌នៅកម្ពុជា។
លោកប្រាប់វីអូអេថា៖ «អ្វីដែលយើងធ្លាប់បានស្តាប់ឮ និងតែងតែសង្កេតឃើញទាក់ទងព្រឹត្តិការណ៍ហ្នឹង យើងឃើញហើយថា តុលាការកម្ពុជាធ្វើឲ្យប្រជាពលរដ្ឋខ្លាច។ ខ្លាចនៅត្រង់ថា ពេលដែលពួកគាត់មានរឿង មានរ៉ាវ គាត់មិនហ៊ានចូលទៅតុលាការដោយសារឮល្បីពាក់ព័ន្ធជាមួយហ្នឹងប្រព័ន្ធតុលាការនៅកម្ពុជា អ្នកមានអំណាច អ្នកមានលុយ គឺជាអ្នកឈ្នះភាគច្រើន ទោះបីជាពួកគាត់ខុសក៏ដោយ ក៏មានលទ្ធផលហ្នឹងតិចតួចណាស់ដែលអាចយកឈ្នះដោយយុត្តិធម៌ ស្របទៅតាមបទល្មើសជាក់ស្តែង»។
ត្រង់ចំណុចនេះ លោក សេក សុជាតិ លើកឡើងពីករណីអតីតឧកញ៉ា ស្រី ស៊ីណា ដែលបាញ់សម្លាប់មនុស្សយ៉ាងហោច២នាក់ថា តុលាការបានចោទប្រកាន់ដែលអាចកាត់ទោសក្នុងកម្រិតទាប ប៉ុន្តែក្រោយមានប្រតិកម្មពីប្រជាពលរដ្ឋ និងមានរដ្ឋមន្ត្រីក្រសួងយុត្តិធម៌ចេញមុខឱ្យតុលាការពិចារណា ទើបមានការកាត់ទោសរហូតដល់ជាង៣០ឆ្នាំ និងផ្តល់សំណងច្រើនជូនគ្រួសារជនរងគ្រោះ។
លោកបញ្ជាក់បន្ថែមថា៖ «ដូច្នេះយើងឃើញហើយថា ប្រព័ន្ធតុលាការរបស់យើងបើសិនជាគ្មានការអន្តរាគមន៍ពីអំណាចមួយទៀត ដែលមានឥទ្ធិពលខ្លាំងទៅទេ គឺប្រហែលជាមិនអាចធ្វើឱ្យមានយុត្តិធម៌ឱ្យប្រជាពលមានជំនឿ និងទុកចិត្តបាននោះឡើយ»។
បើតាមលោក សេក សុជាតិ ប្រទេសនីតិរដ្ឋ គឺសំដៅយកច្បាប់ជាធំ ដោយក្នុងនោះរដ្ឋធម្មនុញ្ញក៏បានចែងអំពីការបែងចែកអំណាចនីតិប្បញ្ញតិ អំណាចនីតិប្រតិបត្តិ និងអំណាចតុលាការឱ្យដាច់ពីគ្នា និងមានសិទ្ធិស្មើគ្នា ក៏ប៉ុន្តែនៅពេលអំណាចទាំងបីមានភាពប្រាស្រ័យគ្នាទៅវិញទៅមក វាបានបណ្តាលឱ្យការអនុវត្តច្បាប់ត្រូវជាប់គាំង និងមិនអាចដោះស្រាយបញ្ហាសង្គមដោយឈរលើគោលការណ៍រដ្ឋធម្មនុញ្ញ។
លោកថា ឆន្ទៈរបស់រដ្ឋាភិបាលក្នុងការបែងចែងអំណាចទាំងបីឱ្យមានសិទ្ធិស្មើគ្នា គឺជារឿងចាំបាច់ ដើម្បីបង្កើនទំនុកចិត្តដល់ប្រជាពលរដ្ឋលើប្រព័ន្ធយុត្តិធម៌កម្ពុជា និងធ្វើឱ្យពលរដ្ឋងាកមកប្រើប្រាស់ច្បាប់ជាគោលក្នុងការដោះស្រាយបញ្ហា។
ក្នុងករណីអតីតឧកញ៉ា ស្រី ស៊ីណានោះ លោក កើត រិទ្ធិ រដ្ឋមន្ត្រីក្រសួងយុត្តិធម៌បានបង្ហោះសារលើគណនីហ្វេសប៊ុករបស់លោកកាលពី២៤ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២៤ថា៖ «នេះអាចចាត់ជាប្រវត្តិសាស្រ្តមួយក្នុងវិស័យយុត្តិធម៌» «ទីបំផុត នៅថ្ងៃទី២៣ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២៤ យុត្តិធម៌ដែលគ្រប់គ្នាបានទន្ទឹងរង់ចាំ គឺបានមកដល់ហើយ»។
លោក កើត រិទ្ធិ បន្ថែមថា៖ «ក្នុងនាមជារដ្ឋមន្រ្តីយុត្តិធម៌ដែលទទួលបទបញ្ជាដ៏ខ្ពង់ខ្ពស់ពីសម្តេចធិបតីនាយករដ្ឋមន្រ្តីលើរឿងនេះ តាំងពីដំណាក់កាលដំបូង ខ្ញុំនឹងបន្តតាមដានការអនុវត្តច្បាប់ចំពោះករណីនេះជាបន្តទៀត»។
ទំនុកចិត្តលើប្រព័ន្ធយុត្តិធម៌សង្គម និងប្រព័ន្ធតុលាការ គឺជារឿងសំខាន់បំផុតសម្រាប់សង្គមប្រជាធិបតេយ្យ ជាពិសេសពលរដ្ឋនឹងងាកមកប្រើប្រាស់ប្រព័ន្ធច្បាប់ដោះស្រាយបញ្ហាដោយស្មើភាពគ្នា មិនប្រើសែស្រឡាយ មិនអាងបក្ខពួក និងលុបបំបាត់អំពើពុករលួយ ដែលធ្វើឱ្យវិនិយោគិនបរទេសហ៊ានមកវិនិយោគក្នុងប្រទេសកម្ពុជា។ នេះបើតាមអ្នកតាមដាន។
លោក អ៊ូ វីរៈ ប្រធានវេទិកាអនាគត ប្រាប់វីអូអេថា ការសិក្សា និងរបាយការណ៍របស់អង្គការជាច្រើន បង្ហាញថា កត្តាប្រវត្តិសាស្ត្រ ផ្នត់គំនិតសង្គម ការរងនូវអយុត្តិធម៌ដោយផ្ទាល់ និងអំពើពុករលួយ បានធ្វើឱ្យប្រជាពលរដ្ឋបាត់បង់ទំនុកចិត្តលើប្រព័ន្ធយុត្តិធម៌សង្គម។ លោកថា ពលរដ្ឋបានងាកទៅស្វែងរកយុត្តិធម៌ដោយខ្លួនឯង ហើយទទួលយកអយុត្តិធម៌ ដោយគិតថា ជាកម្មពៀរ។
លោកប្រាប់វីអូអេថា៖ «ប្រជាពលរដ្ឋយើងជាទូទៅ គាត់មិនមែនត្រឹមតែមិនទុកចិត្តទេ ក៏ប៉ុន្តែគាត់ប្រើក្រៅប្រព័ន្ធដើម្បីរកយុត្តិធម៌ ឬមួយអត់មានយុត្តិធម៌ គាត់ប្រើប្រព័ន្ធជំនឿ សាសនា ឬមួយវប្បធម៌ ដើម្បីទទួលយកជាកម្ម ជាពៀររបស់គាត់ទៅវិញ។ ដោយសារអ៊ីចឹងទៅ ជាទូទៅជាសង្គមមួយដែលមានភាពស៊ាំ ហើយនឹងមានភាពអត់ធ្មត់ សម្រាប់អំពើអយុត្តិធម៌ក្នុងសង្គម»។
លោក អ៊ូ វីរៈ បន្ថែមថា ប្រជាពលរដ្ឋក៏ងាកមកប្រើប្រាស់បណ្តាញសង្គមដើម្បីបញ្ចេញមតិក្នុងការទាមទារយុត្តិធម៌នៅពេលមានបញ្ហាអ្វីមួយកើតឡើងផងដែរ។ លោកលើកយកករណីគ្រោះថ្នាក់ចរាចរណ៍ និងចោរកម្មមកបញ្ជាក់ថា នៅពេលពលរដ្ឋមិនពឹងផ្អែកលើប៉ូលិល និងមិនទុកចិត្តប្រព័ន្ធយុត្តិធម៌ គឺបានប្រែបញ្ហានោះទៅជាជម្លោះ ហិង្សា ឬហិង្សាខ្លះរហូតបណ្តាលឱ្យមនុស្សស្លាប់។
លោកបន្តថា៖ «ការមិនទុកចិត្តហ្នឹង គឺយើងឃើញនៅពេលណាយូរៗមានបញ្ហាមួយដែលផ្ទុះ ធ្វើឱ្យមានការជជែកគ្នាច្រើនហ្នឹង គឺយើងឃើញលាតត្រដាងដោយមតិប្រជាពលរដ្ឋ គាត់មិនសូវទុកចិត្ត។ ដោយសារអ៊ីចឹងហើយ ជាទូទៅប្រជាពលរដ្ឋគាត់តែងតែរកផ្លូវដោះស្រាយដោយខ្លួនឯង ដោយគាត់មិនពឹងផ្អែកលើប្រព័ន្ធយុត្តិធម៌ មិនទុកចិត្តលើប៉ូលិសក្នុងការការពារ និងរកយុត្តិធម៌ជូនគាត់អ៊ីចឹងទៅ»។
លោក អ៊ូ វីរៈ បន្ថែមថា បើទោះបីជារដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាដែលដឹកនាំដោយមនុស្សជំនាន់ក្រោយ ព្យាយាមកែទម្រង់ប្រព័ន្ធយុត្តិធម៌នេះ ក៏ទំនងជាពិបាកទាញទំនុកចិត្តពីពលរដ្ឋ លុះត្រាតែរដ្ឋាភិបាលធ្វើកំណែទម្រង់ស៊ីជម្រៅ និងទាមទារឱ្យអ្នកនយោបាយមានឆន្ទៈក្នុងការដោះស្រាយ។ លោកថា ការចូលរួម តាមដាន និងជំរុញរបស់ប្រជាពលរដ្ឋ ឱ្យមានកំណែទម្រង់យុត្តិធម៌ ក៏ជារឿងសំខាន់ផងដែរ។
បើទោះបីជាកម្ពុជា បានបោះឆ្នោតជ្រើសរើសនាយករដ្ឋមន្ត្រីឈានដល់អាណត្តិទី៧ក្តី ក៏ប៉ុន្តែនីតិរដ្ឋ នៅតែជាបញ្ហាចម្បងមួយដែលមិនទាន់ដោះស្រាយបាន ដោយសារអំពើពុករលួយ និងបរិយាកាសវិនិយោគនៅមានបញ្ហាច្រើន។ នេះបើតាមលោក ប៉ិច ពិសី នាយកប្រតិបត្តិអង្គការតម្លាភាពកម្ពុជា។
លោក ប៉ិច ពិសី ថាបើយោងតាម«សន្ទស្សន៍នៃយុត្តិធម៌សកល» កម្ពុជាមានពិន្ទុនីតិរដ្ឋទាបបំផុត ដូច្នេះកត្តានេះបានធ្វើឱ្យប៉ះពាល់ជំនឿចិត្តពលរដ្ឋ និងអ្នកវិនិយោគលើប្រព័ន្ធយុត្តិធម៌ និងប្រព័ន្ធតុលាការកម្ពុជា។
លោកប្រាប់វីអូអេថា៖ «មូលហេតុចម្បង ដែលយើងឃើញថា នាំនីតិរដ្ឋខ្សោយ ទីមួយ ប្រព័ន្ធដឹកនាំរដ្ឋមិនមានតុល្យភាពអំណាច អត់មានការត្រួតពិនិត្យអំណាចគ្នាទៅវិញទៅមក អាហ្នឹងជាបញ្ហាទីមួយ។ បញ្ហាទីពីរ គឺអំពើពុករលួយជោគជាំ ដែលធ្វើឱ្យមាននិទណ្ឌភាពច្រើន រារាំងដល់សិទ្ធិទទួលបានយុត្តិធម៌របស់បងប្អូនប្រជាពលរដ្ឋយើង។ ហើយទីបី ដែលយើងឃើញជាទូទៅ សែស្រឡាយ បក្ខពួកនិយម អំពើពុករលួយ នយោបាយធំៗអីហ្នឹង គឺជាដើមចម ឬក៏ជាគ្រឹះសំខាន់ ដែលយើងពិបាកដោះស្រាយ នៅក្នុងការជំរុញនីតិរដ្ឋនៅកម្ពុជា»។
បើតាមលោក ប៉ិច ពិសី ប្រសិនបើមិនមានការដោះស្រាយបញ្ហានីតិរដ្ឋទេនោះ កម្ពុជានឹងមិនមានស្ថិរភាពទាំងផ្នែកសេដ្ឋកិច្ច និងនយោបាយ ដោយសារវិយោគិនបរទេសនៅតែមិនហ៊ានមកវិនិយោគនៅកម្ពុជា ចំណែកពលរដ្ឋដែលរងអយុត្តិធម៌ បង្កើតជាកំហឹងក្នុងចិត្ត។
លោកបន្ថែមថា ដើម្បីលើកកម្ពស់នីតិរដ្ឋ រដ្ឋាភិបាលត្រូវតែដោះស្រាយបញ្ហាអំពើពុករលួយជាប្រព័ន្ធ កាត់បន្ថយសែស្រឡាយ បក្ខពួកនិយម និងការស៊ីសំណូក ដោយងាកទៅពង្រឹងសេវាដែលពលរដ្ឋត្រូវការ ដូចជាសេវាអប់រំ សុខាភិបាល សន្តិសុខសង្គម និងការវិនិយោគជាដើម។
នៅដើមឆ្នាំ២០២៥នេះ អ្នកតាមដាន និងអ្នកនយោបាយបានជំរុញឲ្យរដ្ឋាភិបាលដោះលែងសកម្មជន និងបញ្ឈប់ការចាប់ខ្លួនក្រុមអ្នករិះគន់ ធ្វើឲ្យដូចការលើកឡើងរបស់រដ្ឋមន្ត្រីក្រសួងការបរទេសកម្ពុជានៅចំពោះមុខឯកអគ្គរដ្ឋទូតសហភាពអឺរ៉ុបដែលថា រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាប្តេជ្ញាក្នុងការលើកកម្ពស់នីតិរដ្ឋ និងលំហប្រជាធិបតេយ្យក្នុងប្រទេស។ អ្នកតាមដានបន្ថែមថា ការចាប់ខ្លួនសកម្មជនគណបក្សនយោបាយប្រឆាំង សកម្មជនការពារសិទ្ធិមនុស្ស សកម្មជនសង្គម សកម្មជនបរិស្ថាន និងក្រុមសហជីព នៅតែបន្តកើតមាន ដែលភាគច្រើនត្រូវបានចោទប្រកាន់ពីបទ«ញុះញង់» និង«រួមគំនិតក្បត់»។
លោក ប៉ែន បូណា អ្នកនាំពាក្យរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាថ្លែងថា រាជរដ្ឋាភិបាលដែលដឹកនាំដោយគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា បានធ្វើកំណែទម្រង់ប្រព័ន្ធយុត្តិធម៌ និងចាត់វិធានការផ្សេងៗ ដើម្បីធានាយុត្តិធម៌សង្គមសម្រាប់ប្រជាពលរដ្ឋ តាំងពីជំនាន់អតីតនាយករដ្ឋមន្ត្រីលោក ហ៊ុន សែន មកម្ល៉េះ។ លោកថា លោកនាយករដ្ឋមន្ត្រី ហ៊ុន ម៉ាណែត ក៏បន្តធ្វើកំណែទម្រង់ប្រព័ន្ធយុត្តិធម៌នេះ ដូចដែលមានចែងក្នុងយុទ្ធសាស្ត្របញ្ចកោណរបស់រដ្ឋាភិបាលនីតិកាលទី៧។
លោកបន្ថែមថា ក្រៅពីការដោះស្រាយតាមប្រព័ន្ធតុលាការ រដ្ឋាភិបាលក៏បានបង្កើតយន្តការដោះស្រាយក្រៅប្រព័ន្ធតុលាការ និងយុទ្ធនាការដោះស្រាយភាពមិនប្រក្រតីក្នុងតុលាការ ដើម្បីធានាឲ្យមានយុត្តិធម៌សម្រាប់ពលរដ្ឋ។
លោកប្រាប់វីអូអេនៅថ្ងៃពុធថា៖ «សូមបញ្ជាក់ថា បើអត់មានយុត្តិធម៌សង្គមទេ ប្រទេសយើងក៏មិនអាចអភិវឌ្ឍបានដល់សព្វថ្ងៃ មិនអាចមានសុខសន្តិភាពយូរអង្វែងដូរសព្វថ្ងៃដែរ។ នេះដោយសារតែកម្ពុជាយើងខិតខំ រាជរដ្ឋាភិបាលយើងខិតខំ ដើម្បីឱ្យមានយុត្តិធម៌ក្នុងសង្គមហ្នឹងឯង បាទ ទើបយើងមានសន្តិភាពយូរអង្វែង។ យើងមានស្ថិរភាព សង្គមនយោបាយយូរអង្វែង ការអភិវឌ្ឍបន្តទៅមុខទៀត គឺដោយសារតែវាជាចំណែកមួយដែរ នៃយុត្តិធម៌សង្គមហ្នឹង»។
នៅចុងឆ្នាំ២០២៤ និងដើមឆ្នាំ២០២៥ គេឃើញមានករណីជាច្រើនបានធ្វើឱ្យប្រជាពលរដ្ឋផ្ទុះការចាប់អារម្មណ៍ ដោយក្នុងនោះរួមមាន ករណីគ្រោះថ្នាក់ចរាចរណ៍លើស្ពានជ្រោយចង្វារបណ្តាលឱ្យទារកម្នាក់បាត់បង់ជីវិត ករណីអតីតឧកញ៉ា ស្រី ស៊ីណា បាញ់សម្លាប់មនុស្សពីរនាក់ ករណីមន្ត្រីនគរបាលកំណត់មុខសញ្ញាក្រុមឧក្រិដ្ឋជនចាប់ជម្រិតខុសដោយបាញ់ទៅលើរថយន្តប្រជាពលរដ្ឋ បណ្តាលឱ្យពលរដ្ឋពីរនាក់រងរបួសធ្ងន់ និងករណីគ្រោះថ្នាក់ចរាចរណ៍មួយចំនួនទៀត។
ករណីទាំងនោះត្រូវប្រជាពលរដ្ឋបានចែករំលែកតាមបណ្តាញសង្គម និងជជែកផុសផុលដោយមានការទាមទាររកយុត្តិធម៌ឱ្យជនរងគ្រោះ ប៉ុន្តែករណីខ្លះនៅតែធ្វើឱ្យជនរងគ្រោះបន្តរងអយុត្តិធម៌។ តួយ៉ាង ករណីគ្រោះថ្នាក់ចរាចរណ៍បណ្តាលឱ្យទារកម្នាក់ស្លាប់នោះ នៅជនបង្កនៅតែមិនទាន់ត្រូវបាននាំមកផ្តន្ទាទោស ចំណែកករណីមន្ត្រីនគរបាលបាញ់ច្រឡំដែលបណ្តាលឱ្យពលរដ្ឋរងរបួសធ្ងន់ក្នុងខេត្តព្រៃវែងនោះ ក៏នៅមិនទាន់ឃើញការផ្សព្វផ្សាយពីដំណោះស្រាយនៅឡើយ៕
វេទិកាបញ្ចេញមតិ