ក្រុមអ្នកសង្កេតការណ៍បោះឆ្នោតនៅកម្ពុជា ប្រកាសកាលពីថ្ងៃសៅរ៍កន្លងទៅថា ការបោះឆ្នោតជ្រើសរើសក្រុមប្រឹក្សាឃុំ-សង្កាត់ បានរៀបចំឡើងក្នុងបរិយាកាសដែលមានការដាក់កម្រិត សេរីភាព និងខ្វះយុត្តិធម៌ពេញលេញ។
យោងតាមសេចក្តីថ្លែងការណ៍ស្តីពីការវាយតម្លៃទាំងមូល និងចុងក្រោយលើការបោះឆ្នោតឃុំ-សង្កាត់ ចេញផ្សាយពីបន្ទប់ស្ថានការណ៍កាលពីថ្ងៃសៅរ៍ បានឲ្យដឹងថា មានបញ្ហាមួយចំនួន បានកើតឡើងមុនថ្ងៃបោះឆ្នោត ដូចជា បរិយាកាសដែលមានការគាបសង្កត់ខាងនយោបាយ ហរិញ្ញវត្ថុឃោសនាបោះឆ្នោត និងការប្រើប្រាស់ធនធានរដ្ឋដែលខ្វះសមធម៌ និងតម្លាភាព ទីលានប្រជែងនយោបាយ (Level of Playing Field) ដែលខ្វះសមភាព និងបទបញ្ញត្តិបដិវាទ (controversial) ខ្លះនៃក្របខ័ណ្ឌ ច្បាប់បោះឆ្នោតនិងច្បាប់ស្តីពីវិសោធនកម្មនៃច្បាប់គណបក្សនយោបាយ។
សេចក្តីថ្លែងការណ៍ដដែលបានបន្តឲ្យដឹងក្នុងន័យដើមថា៖«ការខ្វះឯករាជ្យរបស់មន្ត្រីតុលាការ និងការលំអៀងនយោបាយនៃមន្ត្រីជាន់ខ្ពស់កងកម្លាំងប្រដាប់អាវុធ ដែលដាក់សម្ពាធដល់ សេរីភាពបញ្ចេញមតិ និងគំរាមដល់សកម្មភាពគណបក្សប្រកួតប្រជែង និងសមាគម សហជីព និងអង្គការសមាគមមិនមែនរដ្ឋាភិបាល។ ទាំងនេះនាំឲ្យបរិយាកាសសម្រាប់ដំណើរការបោះឆ្នោតស្ថិតនៅក្នុងកម្រិតរឹតត្បិតសេរីភាព និងខ្វះយុត្តិធម៌ពេញលេញនៅឡើយ»។
ទោះជាយ៉ាងណាក្តី លោក គល់ បញ្ញា នាយកប្រតិបត្តិនៃអង្គការឃ្លាំមើលការបោះឆ្នោត Comfrel បានថ្លែងក្នុងសន្និសីទព័ត៌មានស្តីពីការវាយតម្លៃចុងក្រោយ លើស្ថានភាពបោះឆ្នោតឃុំ-សង្កាត់ថា ការបោះឆ្នោតឃុំ-សង្កាត់ ក្នុងឆ្នាំ ២០១៧ នេះមានលក្ខណៈប្រសើរជាងមុន ពាក់ព័ន្ធនឹងការចុះឈ្មោះអ្នកបោះឆ្នោត ការចុះបញ្ជីបេក្ខជនគណបក្សនយោបាយនិងការរៀបចំការបោះឆ្នោតទូទៅ។
«យើងរកឃើញតែរឿងដែលល្អប្រសើរជាងមុន ទីមួយរឿង ការចុះឈ្មោះ និងបញ្ជីឈ្មោះបោះឆ្នោត ល្អជាងមុន។ រឿងការចុះឈ្មោះបញ្ជីបេក្ខជនគណបក្សនយោបាយក៏ល្អជាងមុន។ ការរៀបចំការបោះ ការរាប់សន្លឹកឆ្នោត ក៏ល្អជាងមុន។ ការប្រកាសលទ្ធផលបោះឆ្នោត ទាំងលទ្ធផលនៅការិយាល័យបោះឆ្នោត ទំាងលទ្ធផល ទាំងលទ្ធផលបណ្តោះអាសន្ន ល្អជាងមុន ទាំងអស់ហ្នឹង ល្អជាងមុនហ្នឹងយើងរកឃើញថា ភាគច្រើន គឺកើតឡើងមកពីគាត់ បានធ្វើឲ្យការងារហ្នឹងមានតម្លាភាព អាហ្នឹងគឺការវាយតម្លៃយើង ដែលបានល្អជាងមុន»។
ក្នុងដំណើរការបោះឆ្នោតឃុំ-សង្កាត់ដែលមិនទាន់មានលក្ខណៈសេរីនិងយុត្តិធម៌ ក្រុមអ្នកសង្កេតការណ៍របោះឆ្នោត បានរកឃើញភាពមិនប្រក្រតីនានា ក្នុងអំឡុងពេលឃោសនាបោះឆ្នោត ថ្ងៃស អំឡុងពេលបោះឆ្នោត និងក្នុងពេលរាប់សន្លឹកឆ្នោត ហើយនិងពេលចេញកំណត់ហេតុនៃការរាប់សន្លឹកឆ្នោត។
ក្រុមអ្នកសង្កេតការណ៍បានឲ្យដឹងក្នុងអំឡុងពេលឃោសនាបោះឆ្នោតថា កងកម្លាំងប្រដាប់អាវុធ មន្ត្រីតុលាការ និងមេភូមិបានចូលរួមយ៉ាងសកម្មក្នុងសកម្មភាពឃោសនារបស់គណបក្សនយោបាយ។ សកម្មភាពបែបនេះ មានចំនួន៧៦៦ករណី។ ពួកគេបានរកឃើញ ១៥៣ករណី ទាក់ទិនសកម្មភាពបង្កជម្លោះ ដូចជាការរារាំង និងការរំខាន និង ៨៤ករណី ពាក់ព័ន្ធនឹងសកម្មភាពបង្កការភ័យខ្លាចនិង២៩ករណីពាក់ព័ន្ធកងកម្លាំងស្លៀកពាក់ឯកសណ្ឋានចូលរួមឃោសនាបោះឆ្នោត។
ករណីផ្សេងទៀតដែលត្រូវបានរកឃើញដោយក្រុមអ្នកសង្កេតការណ៍ មានដូចជា ការណ៍ដែលសមាជិកក្រុមប្រឹក្សាឃុំ សង្កាត់ ឬមេភូមិ គំរាមកំហែង បំភិតបំភ័យ ឬមានឥរិយាបថលំអៀងក្នុងការអនុវត្តតួនាទី ដែលមានឥទ្ធិពលដល់អ្នកបោះឆ្នោតក្នុងការធ្វើសេចក្តីសម្រេចចិត្តគាំទ្រ ឬប្រឆាំងគណបក្សនយោបាយ ការមិនផ្តល់កិច្ចការពារសន្តិសុខ និងសុវត្ថិភាពចំពោះបេក្ខជន ឬគណបក្សនយោបាយ និងករណីសមាជិកក្រុមប្រឹក្សាឃុំ សង្កាត់ ឬមេភូមិ ឬជំនួយការមេភូមិផ្អិបទុកព័ត៌មានបោះឆ្នោត ការរើសអើងក្នុងការផ្តល់សេវា គឺការបញ្ជាក់ឯកសារបញ្ជាក់អត្តសញ្ញាណដែលបានកើតឡើងច្រើនក្នុងខេត្តកោះកុង ព្រៃវែង និងឧត្តរមានជ័យ។ ការប្រើប្រាស់ទីសាធារណៈ រួមមានសួនច្បារ ទីផ្សារ និងដងផ្លូវ ក៏ត្រូវបានរកឃើញថា មានការហាមឃាត់ និងរឹតបន្តឹង។
ចំពោះស្ថានភាពនៅថ្ងៃស ក្រុមអ្នកសង្កេតការណ៍បានរកឃើញចំនួន ៦ករណី ក្នុងនោះមានការធ្វើសកម្មភាពឃោសនានៅថ្ងៃស ដែលជាថ្ងៃហាមឃាត់មានយ៉ាងតិច២ករណីនៅខេត្តរតនៈគិរី និងខេត្តកណ្តាល។ បរិយាកាសដែលគ្មានសុវត្ថិភាពនៅក្នុងភូមិជុំវិញការិយាល័យបោះឆ្នោតមានយ៉ាងតិច២ករណី នៅខេត្តកំពង់ឆ្នាំង។ បញ្ហាសម្ភារ ឯកសារបោះឆ្នោតមួយចំនួនមិនទាន់បញ្ជូនដល់ការិយាល័យបោះឆ្នោតនៅថ្ងៃ ស គឺថ្ងៃទី ៣ ខែ មិថុនា ឆ្នាំ២០១៧មានយ៉ាងតិច២ករណី នៅខេត្តបាត់ដំបង និងបន្ទាយមានជ័យ។
រីឯក្នុងអំឡុងពេលនៃការបោះឆ្នោត អ្នកសង្កេតការណ៍បានរកឃើញ ភាពមិនប្រក្រតីប្រមាណ ១,៧២៨ករណី។ ករណីដែលកើតមានច្រើនជាងគេរួមមាន អ្នកបោះឆ្នោតគ្មានឯកសារបញ្ជាក់អត្តសញ្ញាណសម្រាប់ការបោះឆ្នោត ប្រមាណ ៣០ភាគរយ ហើយ ៣០ភាគរយទៀតគឺករណីអ្នកបោះឆ្នោតគ្មានប័ណ្ណព័ត៌មានអ្នកបោះឆ្នោត។ អ្នកសង្កេតការណ៍ក៏បានរកឃើញ ករណីបាត់ភាពសម្ងាត់នៃការបោះឆ្នោតមានប្រមាណ៩ភាគរយ ករណីមិនពិនិត្យម្រាមដៃ និងមិនជ្រលក់ទឹកខ្មៅលុបលាងមិនជ្រះមានប្រមាណ ៤ភាគរយនិងករណីបើកការិយាល័យយឺតជាងម៉ោង ៧នាទីព្រឹកចំនួន ២ភាគរយនិង១ភាគរយទៀត គឺការបដិសេធមិនឲ្យអ្នកសង្កេតការណ៍ ឬភ្នាក់ងារគណបក្សនយោបាយចូលសង្កេតក្នុងការិយាល័យបោះឆ្នោត។ កង្វះសម្ភារៈមួយចំនួនត្រូវបានអ្នកសង្កេតការណ៍ មើលឃើញថា បានបង្កការរាំងស្ទះ ដល់ការបើកការិយាល័យបោះឆ្នោត ឬរាប់សន្លឹកឆ្នោត។
សម្រាប់ដំណើរការរាប់សន្លឹកឆ្នោតនិងការបូកសរុបលទ្ធផលនៅការិយាល័យរាប់សន្លឹកឆ្នោត អ្នកសង្កេតការណ៍រកឃើញ ករណីមិនប្រក្រតីចំនួន ២៥៦ករណី។ ករណីទទួលស្គាល់សន្លឹកឆ្នោតមិនបានការ ដោយគ្មានការត្រួតពិនិត្យពីភ្នាក់ងារគណបក្សនយោបាយនិងអ្នកសង្កេតការណ៍មានប្រមាណ៣៨ភាគរយនៃចំនួនមិនប្រក្រតីសរុប។ ករណីទាំងអស់នោះ កើតមានច្រើននៅខេត្តកំពង់ឆ្នាំង កំពង់ចាម បាត់ដំបង កំពង់ធំ ព្រៃវែង រាជធានីភ្នំពេញ សៀមរាប តាកែវ កណ្តាល ប៉ៃលិននិងខេត្តព្រះសីហនុ។ អ្នកសង្កេតការណ៍បានរកឃើញករណីមិនអនុញ្ញាតឲ្យភ្នាក់ងារបក្សនយោបាយនិងអ្នកសង្កេតការណ៍ថតដំណើរការរាប់សន្លឹកឆ្នោត ការរាប់សន្លឹកឆ្នោតដោយអានញាប់ពេក ឬមិនបង្ហាញឲ្យឃើញច្បាស់អំពីគំនូសលើសន្លឹកឆ្នោត និងការបិទទ្វា ឬបង្អួចការិយាល័យរាប់សន្លឹកឆ្នោតនៅពេលដំណើរការរាប់សន្លឹកឆ្នោត។
ក្នុងការធ្វើកំណត់ហេតុនៃការរាប់សន្លឹកឆ្នោត អ្នកអង្កេតការណ៍រកឃើញថា ទម្រង់១១០២ ប្រមាណ៦ភាគរយ មានការបំពេញមិនត្រឹមត្រូវ។ អ្នកអង្កេតការណ៍សន្និដ្ឋានថា ជារួមភាពមិនប្រក្រតីនៅលើទម្រង់ ១១០២ គឺជាកំហុសដែលកើតឡើងដោយការកត់ត្រាមិនត្រឹមត្រូវនិងមានការភ័ន្តច្រឡំក្នុងការបំពេញព័ត៌មាន ប៉ុន្តែចំណុចទាំងអស់នេះមិននាំឲ្យមានការសង្ស័យថា ប៉ះពាល់លទ្ធផលបោះឆ្នោតនោះទេ។
អ្នកសង្កេតការណ៍របស់អង្គការខុមហ្រ្វែល ក៏បានរកឃើញ ការប្តឹងផ្តល់ឲ្យមានការដាក់ទោសពិន័យក្នុងអំឡុងពេលឃោសនាបោះឆ្នោត បណ្តឹងអំពីភាពមិនប្រក្រតីនានាជុំវិញដំណើរការមុនការបោះឆ្នោត រហូតដល់ក្រោយការបោះឆ្នោត និងបណ្តឹងស្នើសុំរាប់សន្លឹកឆ្នោតឡើងវិញ ព្រមទាំងបណ្តឹងជំទាស់អំពីការបិទផ្សាយលទ្ធផលនៅក្នុងឃុំ-សង្កាត់។
លោក យឿង សុធារ៉ា មន្ត្រីផ្នែកច្បាប់និងអង្កេតនៃអង្គការខុមហ្វ្រែល បានឲ្យដឹងថា ទោះបីជាមានការប្តឹងផ្តល់បែបណាក្តី គ.ជ.ប បានខិតខំដោះស្រាយរាល់បណ្តឹង និងច្រានចោលបណ្តឹងណាដែលមិនមានភស្តុតាងគ្រប់គ្រាន់ ឬស្របតាមច្បាប់របស់ គ.ជ.ប។
«ជាសន្និដ្ឋានចុងក្រោយ យើងត្រឡប់ទៅ យើងថា ការដោះស្រាយនេះ ទោះបីជាមានភាពស្រពេចស្រពិល មានការមិនពេញចិត្ត ពីដើមបណ្តឹងមួយចំនួន ប៉ុន្តែយើងឃើញចំណុចល្អច្រើនដែរ បើធៀបជាមួយនឹងការដោះស្រាយជាមុន គ.ជ.ប ពីមុនគឺថា មានភាពល្អប្រសើរច្រើន»។
លោក យឿង សុធារ៉ា បានកត់សម្គាល់ឃើញថា ចំនួនបណ្តឹងមានការធ្លាក់ចុះច្រើនសន្ធឹកសន្ធាប់ ជាងការបោះឆ្នោតកន្លងទៅ។
ការបោះឆ្នោតជ្រើសរើសមន្ត្រីក្រុមប្រឹក្សាឃុំសង្កាត់ជាង១២,០០០នេះត្រូវបានគេមើលឃើញថាជាការបង្ហាញនូវការប្រជែងគ្នារវាងគណបក្សនយោបាយពីរធំៗ គឺគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជានិងគណបក្សសង្គ្រោះជាតិ ខណៈដែលមានការគំរាមកំហែងអំពីសង្គ្រាមស៊ីវិលនិងការបង្រ្កាបទៅលើការខ្វែងគំនិតខាងនយោបាយ នៅមុនការបោះឆ្នោតជាតិដែលនឹងមកដល់នៅពាក់កណ្តាលឆ្នាំក្រោយនេះ។
លោក សុខ ឥសាន អ្នកនាំពាក្យគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជារបស់លោកនាយករដ្ឋមន្ត្រី ហ៊ុន សែន បានច្រានចោលការវាយតម្លៃចំពោះបរិយាកាសបោះឆ្នោត ដែលថា មិនសេរីនិងយុត្តិធម៌។ លោកមានប្រសាសន៍ប្រាប់ VOA នៅថ្ងៃអាទិត្យនេះថា ការបោះឆ្នោតដែលរៀបចំកាលពីថ្ងៃទី ៤ ខែ មិថុនា ឆ្នាំ ២០១៧ មានលក្ខណៈសេរី និងត្រឹមត្រូវ ហើយគ្មានហិង្សានិងការគំរាមកំហែង ស្របទៅតាមការវាយតម្លៃរបស់សហគមន៍អន្តរជាតិនានាដូចជាសហរដ្ឋអាមេរិក សហភាពអឺរ៉ុប និងប្រទេសជប៉ុនជាដើម។
«វាគឺជាការត្រឹមត្រូវដែលយើងគាំទ្របញ្ហាហ្នឹងពីព្រោះ វាជាការពិតជាក់ស្តែង ហើយការវាយតម្លៃរបស់អ្នកផ្សេងដែលផ្ទុយអំពីខ្លឹមសារនេះ យើងសុំបដិសេធទាំងស្រុងហើយ»។
ប៉ុន្តែលោក យឹម សុវណ្ណ អ្នកនាំពាក្យគណបក្សសង្គ្រោះជាតិ មិនបានចាត់ទុកការបោះឆ្នោតនោះមានលក្ខណៈសេរី ត្រឹមត្រូវ និងយុត្តិធម៌នោះទេ។
លោកមានប្រសាសន៍ប្រាប់ VOA នៅថ្ងៃអាទិត្យថា បរិយាកាសមុនការបោះឆ្នោតមានលក្ខណៈអាក្រក់ដោយលោក សម រង្ស៊ី មិនត្រូវបានអនុញ្ញាតឲ្យវិលចូលប្រទេសវិញពីសំណាក់រដ្ឋាភិបាល ហើយមានការប្រើអំពើហិង្សា ការចាប់អ្នកតំណាងរាស្ត្រ សកម្មជននយោបាយបក្សប្រឆាំង ក្រុមមន្ត្រីនៃអង្គការសង្គមស៊ីវិលនិងការប្រើវោហាស័ព្ទមានលក្ខណៈគំរាមកំហែង។ លោកថា ក្នុងអំឡុងពេលនៃការឃោសនាបោះឆ្នោត សកម្មភាពរើសអើងពីអាជ្ញាធរក៏បានកើតឡើង។
លោកយឹម សុវណ្ណ អ្នកនាំពាក្យគណបក្សសង្គ្រោះជាតិ៖
«នៅក្នុងកំឡុងពេលនៃការឃោសនា ការឃោសនាឃើញមានការរើសអើង គណបក្សកាន់អំណាចហែរផ្លូវណាក៏បាន ចំណែកគណបក្សសង្គ្រោះជាតិត្រូវបានហាមឃាត់ផ្លូវចំនួន និងការជួបជុំនៅទីធ្លាសាធារណៈមួយចំនួន។ ចំណែកប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយក៏មិន មិនស្មើភាព មិនអព្យាក្រឹត ហើយក៏គ្មានការដាក់ទោសទណ្ឌ ទៅលើប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយ ដែលបានប្រព្រឹត្តខុសដែរ»។
លោក យឹម សុវណ្ណ បានឲ្យដឹងបន្ថែមថា គ.ជ.ប បានបំពេញការងាររបស់ខ្លួនល្អប្រសើរជាងមុន តែស្ថាប័នជាតិមួយនេះ ត្រូវពិនិត្យលើការផ្តល់ឱកាសដល់ពលករខ្មែរនៅក្រៅប្រទេសចំនួន ១,៧លាននាក់ ឲ្យបានចុះឈ្មោះបោះឆ្នោត ហើយកម្មករចំនួន ៧សែននាក់ក្នុងស្រុកបានចុះឈ្មោះ តែខ្វះឯកសារ និងប្រឈមឧបសគ្គជាច្រើនដែលបានធ្វើឲ្យពួកគេខកខានមិនបានបោះឆ្នោត។
VOA ព្យាយាមសុំការអធិប្បាយពីលោក ហង្ស ពុទ្ធា អ្នកនាំពាក្យគណៈកម្មាធិការជាតិរៀបចំការបោះឆ្នោត តែនៅមិនទាន់អាចទាក់ទងបាននាថ្ងៃអាទិត្យនេះ។
សេចក្តីថ្លែងការណ៍ចេញដោយបន្ទប់ស្ថានការណ៍របស់ក្រុមអង្គការសង្គមស៊ីវិល ដែលឃ្លាំមើលការបោះឆ្នោតនៅកម្ពុជា បានលើកឡើងនូវអនុសាសន៍ចំនួនប្រាំបួន ដើម្បីញ៉ាំងឲ្យការបោះឆ្នោតសកលឆ្នាំ២០១៨ ប្រព្រឹត្តទៅដោយសេរី និងយុត្តិធម៌។អនុសាសន៍ទាំងនោះ រួមមានការដកបញ្ញត្តិចម្រូងចម្រាសនៃក្របខណ្ឌច្បាប់បោះឆ្នោត ច្បាប់ស្តីពីវិសោធនកម្មច្បាប់គណបក្សនយោបាយ ដោះលែងអ្នកជាប់ឃុំទាំងឡាយ ទាក់ទិននយោបាយ មនសិការ និងការពារសិទ្ធិមនុស្ស ដើម្បីឲ្យពួកគេបានចូលរួមជីវភាពនយោបាយ និងដំណើរការបោះឆ្នោត និងការពង្រឹងគោលការណ៍សមធម៌ និងតម្លាភាពនៃហិរញ្ញវត្ថុឃោសនាបោះឆ្នោតរបស់គណបក្សនយោបាយ និងការប្រើប្រាស់ធនធានរដ្ឋសម្រាប់សកម្មភាពនយោបាយក៏ដូចជាជំរុញឲ្យស្ថានីយទូរទស្សន៍ឯកជន ឲ្យគោរពក្រមសីលធម៌ វិជ្ជាជីវៈនិងគោលការណ៍ណែនាំរបស់ គ.ជ.ប នៅសម័យឃោសនាបោះឆ្នោតជាដើម៕
