ក្រុមសង្គមស៊ីវិល ដែលមានអ្នកឃ្លាំមើលការបោះឆ្នោត និងអ្នកជំនាញខាងច្បាប់ បានទទូចសុំឲ្យគណៈកម្មាធិការជាតិរៀបចំការបោះឆ្នោត (គ.ជ.ប.) រក្សាគោលជំហរឯករាជ្យរបស់ខ្លួន និងធ្វើយ៉ាងណាកុំឲ្យអ្នកនយោបាយរំលោភសិទ្ធិរបស់អ្នកបោះឆ្នោត ដែលមានសិទ្ធិពេញលេញថា «ខ្លួនអាចទៅ ឬមិនទៅបោះឆ្នោតនោះ»។ នេះបើយោងតាមវេទិកាពិភាក្សាមួយ ហៅថាសំឡេងសង្គមស៊ីវិល ដែលរៀបចំដោយអង្គការ Comfrel ដែលឃ្លាំមើលការបោះឆ្នោត។
ការអំពាវនាវរបស់សង្គមស៊ីវិលកម្ពុជាធ្វើឡើងក្រោយពេលដែលមានការព្រមានប្រើចំណាត់ការផ្លូវច្បាប់លើក្រុម ឬជនណា ដែលធ្វើយុទ្ធនាការមិនទៅចូលរួមការបោះឆ្នោតជាតិខែកក្កដាខាងមុខ។
លោក សេក សោភ័ណ ដែលជាមេធាវី ចូលរួមក្នុងកិច្ចពិភាក្សា ដែលផ្សាយបន្តផ្ទាល់តាមទំព័រហ្វេសប៊ុករបស់អង្គការ Comfrel កាលពីថ្ងៃច័ន្ទ បានថ្លែងថា យោងតាមរដ្ឋធម្មនុញ្ញរបស់ប្រទេសកម្ពុជា ប្រជាពលរដ្ឋមានសិទ្ធិក្នុងការសម្តែងឆន្ទៈខាងនយោបាយ ដោយមិនមានការចាប់បង្ខំ ពោលគឺពលរដ្ឋដែលបានចុះឈ្មោះសម្រាប់ការបោះឆ្នោតអាចទៅបោះឆ្នោត ឬក៏មិនទៅបោះឆ្នោត ជាសិទ្ធិរបស់ពួកគេ។ ហេតុដូច្នេះ ពលរដ្ឋដែលខកខានមិនបានទៅបោះឆ្នោតដោយប្រការណាមួយនោះ មិនអាចត្រូវបានទទួលការពិន័យនោះឡើយ។
«អ្នកដែលមានឈ្មោះលក្ខណៈ សម្បត្តិគ្រប់គ្រាន់ហើយ ឧបមាថា គាត់ខកខាន ដោយចេតនាក៏ដោយ មិនចេតនាក៏ដោយ អត់មានច្បាប់ណាដែលរហូតមកដល់ឥឡូវនេះណ៎ា! អត់មានច្បាប់ណាដែលត្រូវដាក់ពិន័យពលរដ្ឋដែលមានការខកខាន អត់បានទៅបោះឆ្នោត ឬក៏មិនទៅបោះឆ្នោត។ ហើយខ្ញុំបញ្ជាក់ឡើងវិញ អាហ្នឹងគឺជាគោលការណ៍រដ្ឋធម្មនុញ្ញ នៃព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជាតែម្តង ហើយក៏ជាគោលការណ៍សាកលដែរគឺជាសិទ្ធិ មានន័យថា សិទ្ធិហ្នឹងជារបស់បុគ្គល មិនមែនជារបស់រដ្ឋទេ។ បាទអចឹង បុគ្គលមានន័យថា បុគ្គលឯកជនណ៎ា! រដ្ឋបើកាលណាពលរដ្ឋប្រគល់សិទ្ធិទៅឲ្យ អ្នកណារឿងផ្សេង ប៉ុន្តែអាការសម្រេចចិត្ត express [សម្តែង] អង់គ្លេសហៅ express ណ៎ា! គាត់ចង់ទៅសម្តែង ឬមិនចង់ទៅសម្តែង អាហ្នឹងក៏ជាសិទ្ធិរបស់គាត់ដែរ»។
មាត្រា៣៤ថ្មីនៃរដ្ឋធម្មនុញ្ញកម្ពុជាបានចែងថា៖ «ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរទាំងពីរភេទមានសិទ្ធិបោះឆ្នោត និងអាចឈរឈ្មោះឲ្យគេបោះឆ្នោត។ ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរទាំងពីរភេទ ដែលមានអាយុយ៉ាងតិច១៨ឆ្នាំ មានសិទ្ធិបោះឆ្នោត។ ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរទាំងពីរភេទ ដែលមានអាយុយ៉ាងតិច២៥ឆ្នាំ អាចឈរឈ្មោះឲ្យគេបោះឆ្នោតជ្រើសតាំងជាតំណាងរាស្ត្រ។ ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរទាំងពីរភេទ ដែលមានអាយុយ៉ាងតិច៤០ឆ្នាំអាចឈរឈ្មោះឲ្យគេបោះឆ្នោតជ្រើសតាំងជាសមាជិកព្រឹទ្ធសភា។ បទបញ្ញត្តិបន្ថយសិទ្ធិបោះឆ្នោត និងសិទ្ធិឈរឈ្មោះឲ្យគេបោះឆ្នោតត្រូវចែងក្នុងច្បាប់បោះឆ្នោត»។
បន្ថែមលើនោះ មាត្រា៥១ថ្មីនៃរដ្ឋធម្មនុញ្ញបានចែងថា៖ «ព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជាអនុវត្តនយោបាយប្រជាធិបតេយ្យ សេរីពហុបក្ស។ ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរជាម្ចាស់វាសនានៃប្រទេសជាតិរបស់ខ្លួន។ អំណាចទាំងអស់ជារបស់ប្រជាពលរដ្ឋ។ ប្រជាពលរដ្ឋប្រើអំណាចរបស់ខ្លួន តាមរយៈរដ្ឋសភា ព្រឹទ្ធសភា រាជរដ្ឋាភិបាល និងសាលាជម្រះក្តី។ អំណាចបែងចែកដាច់ពីគ្នារវាងអំណាចនីតិប្បញ្ញត្តិ អំណាចនីតិប្រតិបត្តិ និងអំណាចតុលាការ»។
លោក កន សាវាង្ស អ្នកសម្របសម្រួលផ្នែកអង្កេតនៃអង្គការខុមហ្វ្រែល បានកត់សម្គាល់នូវវោហាស័ព្ទនយោបាយរបស់ក្រុមគណបក្សនយោបាយ ដែលព្យាយាមបញ្ចុះបញ្ចូលម្ចាស់ឆ្នោតឲ្យទោរទន់ទៅរកពួកគេ។ លោកថា ការណ៍នេះ គ.ជ.ប.ត្រូវមានការឆ្លើយតបឲ្យមានប្រសិទ្ធិភាពដើម្បីធានាថា សិទ្ធិរបស់អ្នកបោះឆ្នោតមិនត្រូវបានក្រុមអ្នកនយោបាយបំពាន។
«ឥឡូវនេះថា បោះដៃទៅខាងក្រសួងមហាផ្ទៃដើម្បីឲ្យមានការប្តឹងផ្តល់នូវជនទាំងឡាយណា ដែលនិយាយអំពីប្រជាពលរដ្ឋមិនឲ្យទៅបោះឆ្នោត។ ខ្ញុំថា អត់ទាន់គ្រប់គ្រាន់ទេ។ បាទ ស្ថាប័នគ.ជ.ប. មិនអាចធ្វើត្រឹមប៉ុណ្ណឹងបានទេ បាទ។ យើងមើលមួយរយៈកន្លងមកនេះ ទាំងក្នុងហ្វេសប៊ុកក៏ដោយ នែទាំងគណបក្សនយោបាយមួយចំនួនក៏ដោយ តែងតែប្រើពាក្យប្រជាពលរដ្ឋណាមិនទៅបោះឆ្នោត ហាក់ដូចជាមានការគាំទ្ររបបផ្តាច់ការនែ៎! ហើយប្រជាពលរដ្ឋណាដែលលោកមិនទៅបោះឆ្នោត មានន័យថា អត់មានស្នាមទឹកខ្មៅគឺក្រុមហ៊ុនគេអត់ឲ្យចូលរួមធ្វើការ រដ្ឋគេអត់ឲ្យធ្វើការ ហើយមានទាំងការបង្ហាញថា មានច្បាប់ថ្មីផង»។
មន្ត្រីឃ្លាំមើលការបោះឆ្នោតរូបនេះ ថ្លែងសង្កត់ធ្ងន់ថា គ.ជ.ប. ត្រូវផ្តល់កិច្ចអន្តរាគមន៍ដើម្បីបញ្ចប់ការប្រើប្រាស់ពាក្យពេចន៍ទាំងនោះ។ លោកបានបន្តថា មានបញ្ហាចម្រូងចម្រាស ចំពោះលទ្ធភាពដែលអាចមានទោស សម្រាប់អ្នកមិនទៅបោះឆ្នោត។
«ចំណុចខ្លះវាជាការសម្តែងមតិទេ។ អីចឹងមានការបកស្រាយខ្លះថា អាការណ៍និយាយរឿងទៅឬក៏មិនទៅហ្នឹង វាទៅជាមានទោសទណ្ឌទៅវិញបាទ។ ទោសទណ្ឌអីមានការចាត់វិធានការតាមដែលការ ដែលមេធាវីមានអី ដើម្បីធ្វើកិច្ចការហ្នឹង។ ចាំមើលទស្សនៈទាំងអស់ហ្នឹង លោកបណ្ឌិត ចាំអាចជួយតិច...ថាតើលោកមេធាវីអាចជួយតិចថា តើអាការនិយាយថា ទៅ មិនទៅហ្នឹងវាជា វាជាបទ...បទល្មើសជាក់ស្តែង ឬក៏វាជាការរារាំងមួយ ឬយ៉ាងម៉េច? ខ្ញុំមិនច្បាស់ពាក្យអស់ទាំងហ្នឹងចាំ លោកមេធាវីជួយបាទ»។
លោក សេក សោភ័ណ ដែលជាមេធាវី បានមានប្រសាសន៍តបទៅនឹងចម្ងល់លោកកន សាវាង្សតាមន័យដើមថា៖
«ខ្ញុំសូមទាញអារម្មណ៍មកគិត លើតួអង្គនៃការបោះឆ្នោត។ ទីមួយអ្នកឈរឈ្មោះ។ នែ៎! អីចឹងអ្នកបោះឆ្នោតគេសម្លឹងមើល តើអ្នកណាខ្លះដែលឈរឈ្មោះ។ ហើយទីពីរ អ្នករៀបចំគឺគ.ជ.ប. តើការរៀបចំហ្នឹងយ៉ាងម៉េច? អ្នកបោះឆ្នោតហ្នឹងក៏មើលដែរ អាប៊ីត [អាជ្ញាកណ្តាល]ហ្នឹងល្អអត់? បាទ។ យើងសាមញ្ញទេ អាហ្នឹង។ អ្នកទៅមើលវ៉ៃបុក អ្នកទៅមើលបាល់គឺដឹងច្បាស់ហ្មង។ ហើយទីបី អ្នកបោះឆ្នោតខ្លួនឯងហ្នឹង។ ទីបួនគឺអ្នកមើល សង្កេតការណ៍។ នៅក្នុងច្បាប់បោះឆ្នោត យើងតម្រូវគេថា អង្គការសមាគមអាចដាក់អ្នកសង្កេតការណ៍បាន ផ្ញើឈ្មោះ ផ្ញើអីទៅចូលរួមសង្កេតការណ៍នៅក្នុងការបោះឆ្នោតបាន។ អីចឹងវាមានតួអង្គបួនហ្នឹង មានអ្នកសង្កេតការណ៍ជាតិ អ្នកសង្កេតការណ៍អន្តរជាតិ។ អីចឹងយើងរាប់តែមួយទៅ»។
លោកមេធាវីមានប្រសាសន៍បន្ថែមថា៖
«ហើយបើសិនជានៅក្នុងបរិយាកាសទាំងអស់ហ្នឹង អ្នកបោះឆ្នោត ខ្ញុំនិយាយខាងដើម ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរដែលបានចុះបញ្ជីត្រឹមត្រូវ មានឈ្មោះ មានអី នៅក្នុងបញ្ជីឈ្មោះបោះឆ្នោតហ្នឹង អាចទៅបោះឆ្នោតបាន។ មានសិទ្ធិទៅបោះឆ្នោត មានន័យថា មានសិទ្ធិទៅបោះឆ្នោត។ ខ្ញុំទៅក៏បាន ខ្ញុំមិនទៅក៏បាន។ ហើយវាជាសិទ្ធិអធិបតេយ្យរបស់បុគ្គលម្នាក់ៗ ដែលមានឈ្មោះរួចទៅហើយហ្នឹង។ យើងបានទៅចុះឈ្មោះ យើងចង់បោះឆ្នោត ប៉ុន្តែដល់ពេលមើលទៅឃើញ អត់មានអ្នកឈរឈ្មោះ អត់មានអី អាប៊ីតហ្នឹងមិនល្អ។ អីចឹងមិនបាច់ទៅបោះទេ។ ហើយវាគឺជាសិទ្ធិរបស់គាត់ដែរ។ ចិត្តត្រង់ថា អ្នកនិយាយថាម៉េចៗជារឿងរបស់អ្នកនិយាយ ជាសិទ្ធិសម្តែងមតិ ជាសេរីភាពក្នុងការសម្តែងមតិរបស់អ្នកនិយាយទេ ត្រង់ថា មានទោស ធ្វើច្បាប់ ធ្វើអីចេះៗ អាហ្នឹងវាក៏ជាសេរីភាពមួយនៅក្នុងការយល់ ក្នុងការសម្តែងរបស់គេដែរ»។
កាលពីដើមខែឧសភានេះ លោក សម រង្ស៊ី ប្រធានក្រុមប្រឆំាងដែលរស់នៅនិរទេសខ្លួន បានអំពាវនាវឱ្យពលរដ្ឋកម្ពុជា កុំទៅបោះឆ្នោត នៅថ្ងៃទី២៩ខែកក្កដាខាងមុខ ដោយលោក លើកឡើងថា ការបោះឆ្នោតនោះគឺជាការបោះឆ្នោតក្លែងក្លាយ ដើម្បីបន្តអំណាចរបស់គណបក្សលោក ហ៊ុន សែន។ ភ្លាមៗឆ្លើយតបទៅនឹងការអំពាវនាវនោះ គ.ជ.ប. ក៏បានស្នើឱ្យក្រសួងមហាផ្ទៃចាត់វិធានការផ្លូវច្បាប់លើការអំពាវនាវដូច្នោះ។
មកដល់ពេលនេះ គេសង្កេតឃើញមានយុទ្ធនាការពីរផ្ទុយគ្នា គឺយុទ្ធនាការមិនទៅបោះឆ្នោតដែលមានពាក្យស្លោក «ដេកផ្ទះឈ្នះដាច់» និងយុទ្ធនាការទៅបោះឆ្នោត ដោយបានលើកឡើងនូវពាក្យថា«ដើម្បីប្រទេសកម្ពុជា» «ដើម្បីសន្តិភាព និងស្ថិរភាពជាតិ» ជាដើម។
នៅក្នុងកម្មវិធីរបស់សង្គមស៊ីវិលកាលពីដើមសប្តាហ៍នេះ អ្នកសម្របសម្រួលកម្មវិធីពិភាក្សា លោក នាង សុវណ្ណ បានចោទសួរ លោក សំ គន្ធាមី នាយកប្រតិបត្តិរបស់អង្គការឃ្លាំមើលការបោះឆ្នោត Nicfec ចំពោះការបង្កបរិយាកាសភ័យខ្លាច ដោយសារតែការអំពាវនាវមានខ្លឹមសារផ្ទុយគ្នា ចំពោះការណ៍ដែលថា ឲ្យប្រជាពលរដ្ឋ ទៅ ឬមិនទៅបោះឆ្នោតនោះ។
អ្នកសម្របសម្រួលកម្មវិធីពិភាក្សាលោក នាង សុវណ្ណ ថ្លែងដោយមានការឆ្លើយតបពីលោក សំ គន្ធាមីថា៖
«លោក សំ គន្ធាមី លោកអាចបញ្ជាក់បានតិចទេថា បើសិនជាមានការធ្វើឲ្យពលរដ្ឋលោកភិតភ័យអីចឹង តើខាងណាជាអ្នកត្រូវទទួលខុសត្រូវបាទ គ.ជ.ប. ឬខាងក្រសួងមហាផ្ទៃ ឬក៏ខាងរដ្ឋាភិបាលបាទ»។ លោកសំ គន្ធាមីឆ្លើយថា «ការបោះឆ្នោតហ្នឹងគឺគ.ជ.ប.អ្នកគ្រប់គ្រងផ្ទាល់ បាទ ព្រោះអី គ.ជ.ប.ជាសមត្ថកិច្ចរបស់គាត់អ្នករៀបចំ ចាត់ចែងការបោះឆ្នោត [ម្ល៉ោះហើយ] គ.ជ.ប.ហ្នឹងត្រូវសហការជាមួយស្ថាប័នពាក់ព័ន្ធ សា្ថប័នមានសមត្ថកិច្ចពាក់ព័ន្ធដើម្បី ធានាឲ្យការបោះឆ្នោតប្រព្រឹត្តទៅដោយសេរី ត្រឹមត្រូវ និងយុត្តិធម៌»។
ការបោះឆ្នោតនៅថ្ងៃទី២៩ ខែកក្កដានេះត្រូវបានក្រុមមន្ត្រីកម្ពុជា ក្រុមអង្គការសិទ្ធិមនុស្ស និងម្ចាស់សន្លឹកឆ្នោតផ្តល់នូវទស្សនៈយល់ឃើញខុសៗគ្នា បង្កឲ្យមានភាពចម្រូងចម្រាស។
ក្រុមមន្ត្រីគណបក្សកាន់អំណាចអះអាងថា ការបោះឆ្នោតលើកនេះបានធ្វើឡើងក្នុងបរិការណ៍សេរី ព្រោះមានគណបក្សជាច្រើនចូលរួម ទោះបីគ្មានគណបក្សសង្គ្រោះជាតិ ដែលត្រូវបានរដ្ឋាភិបាលលោកហ៊ុន សែនប្តឹងរំលាយចោលក៏ដោយ។ តែក្រុមមន្ត្រី និងមេដឹកនាំបក្សសង្គ្រោះជាតិបានបន្ទរតាមមន្ត្រីអង្គការសហប្រជាជាតិថា ការបោះឆ្នោតខាងមុខជាការបោះឆ្នោតក្លែងក្លាយ នៅគ្រាដែលគណបក្សសង្គ្រោះជាតិមិនត្រូវបានគេអនុញ្ញាតឲ្យចូលរួមក្នុងការបោះឆ្នោត។ ចំណែកអ្នកផ្តល់ការគាំទ្រគណបក្សសង្គ្រោះជាតិនិយាយកាលពីពេលកន្លងមកថា ពួកគេមិនទៅបោះឆ្នោតនោះទេ បើគ្មានគណបក្សសង្គ្រោះជាតិ។ ពួកគេថា តើត្រូវបោះឲ្យអ្នកណា បើមានតែគណបក្សកាន់អំណាចចូលប្រកួត ដោយគ្មានគណបក្សប្រឆាំងដែលមានការគាំទ្រពីប្រជាពលរដ្ឋប្រហាក់ប្រហែលគ្នានោះ។
អ្នកវិភាគបានបញ្ជាក់កាលពីពេលកន្លងមកថា អ្វីៗដែលបានកើតឡើងតាំងពីមុន និងក្រោយការរំលាយគណបក្សសង្គ្រោះជាតិ រហូតមកដល់ដំណាក់កាលបោះឆ្នោតជាតិឆ្នាំ២០១៨នេះ គឺត្រូវបានធ្វើឡើងឲ្យស្របតាមច្បាប់ដែលរដ្ឋាភិបាលសព្វថ្ងៃបានកែប្រែដើម្បីរក្សាលំនឹងអំណាចរបស់ខ្លួនតែប៉ុណ្ណោះ។ ជាក់ស្តែងគឺការបោះឆ្នោតព្រឹទ្ធសភាកន្លងទៅថ្មីៗនេះ អង្គបោះឆ្នោតមួយភាគធំ មិនមានភាពជាតំណាងរបស់ពលរដ្ឋឡើយ ដោយសារអង្គបោះឆ្នោតទាំងនោះ បានយកអាសនៈសភា និងក្រុមប្រឹក្សាឃុំសង្កាត់ពីគណបក្សប្រឆាំងដែលត្រូវបានរំលាយទៅតាមអំណាចរបស់សាលដីកាតុលាការកំពូល។
VOA មិនទាន់អាចទាក់ទងទាំង លោក ហង្ស ពុទ្ធា និងលោក ឌឹម សុវណ្ណារុំ អ្នកនាំពាក្យរបស់គ.ជ.ប.បានទេមកដល់ល្ងាចថ្ងៃអង្គារនេះ។
ទាក់ទិននឹងការបង្ការសកម្មភាពឃោសនាមិនឲ្យពលរដ្ឋចូលរួមបោះឆ្នោតនេះ មន្ត្រីអ្នកនាំពាក្យគ.ជ.ប.លោក ហង្ស ពុទ្ធា បានប្រាប់ក្រុមអ្នកកាសែត កាលពីពេលមុនមកថា គ.ជ.ប. បានស្នើឲ្យក្រសួងមហាផ្ទៃធ្វើការសិក្សាលើទិដ្ឋភាពច្បាប់ដើម្បីទប់សា្កត់សកម្មភាពនេះ។ តែមន្ត្រីនាំពាក្យរូបនេះមិនបានថ្លែងដល់វិធានការចំពោះការឃោសនា ដែលត្រូវគេរាយការណ៍ថា អ្នកដែលមិនទៅបោះឆ្នោតគឺជាក្រុមអ្នកគាំទ្រក្រុមឧទ្ទាមនោះឡើយ៕
