វ៉ាស៊ីនតោន––កំណត់និពន្ធ៖ សាលាក្ដីខ្មែរក្រហម ត្រូវបានបង្កើតឡើងដើម្បីស្វែងរកយុត្តិធម៌តាមស្តង់ដារអន្តរជាតិដល់ជនរងគ្រោះក្នុងរបបប្រល័យពូជសាសន៍ និងដើម្បីក្លាយជាគំរូប្រព័ន្ធយុត្តិធម៌មួយសម្រាប់ប្រទេសកម្ពុជាផងដែរ។ លោកសាស្ត្រាចារ្យ Alex Hinton នៃសាកលវិទ្យាល័យ Rutgers ផ្នែកសង្គមវិទ្យានិងនរវិទ្យានៅសហរដ្ឋអាមេរិក បានលើកឡើងក្នុងសៀវភៅថ្មីរបស់លោកអំពីសាលាក្ដីខ្មែរក្រហម ដែលបានបោះពុម្ពផ្សាយក្នុងខែឧសភាឆ្នាំ២០១៨ ថា យុត្តិធម៌ក្នុងផ្នត់គំនិតប្រជាជនកម្ពុជា ដែលមានឫសគល់ក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនា មានអត្ថន័យខុសពី យុត្តិធម៌តាមស្តង់ដារអន្តរជាតិ។ លោកសាស្ត្រាចារ្យ Alex Hinton ក៏ជាអ្នកនិពន្ធសៀវភៅអំពីមេខ្មែរក្រហម កាំង ហ្គេកអ៊ាវ ហៅ ឌុច ហើយលោកក៏ធ្លាប់ធ្វើជាសាក្សីជំនាញក្នុងសំណុំរឿង០០២ ដំណាក់កាលទី២ នៃតុលាការខ្មែរក្រហមផងដែរ។ លោក ចាប ចិត្រា នៃ VOA បានសម្ភាសន៍លោកសាស្ត្រាចារ្យ Alex Hinton កាលពីពេលថ្មីៗនេះ អំពីសៀវភៅថ្មីរបស់លោក ដែលមានចំណងជើងថា៖ «របាំងយុត្តិធម៌៖ សវនាការនៃការផ្លាស់ប្ដូរនៅកម្ពុជា» ឬជាភាសាអង់គ្លេសថា៖ «Justice Facade: Trials of Transition in Cambodia»។
ជំរាបសួរលោកសាស្ត្រាចារ្យ Alex Hinton! សូមអរគុណដែលលោកបានចំណាយពេលជាមួយនឹង VOA ដើម្បីជជែកអំពីសៀវភៅថ្មីរបស់លោក។
បាទ សូមអរគុណ សម្រាប់ការចាប់អារម្មណ៍របស់ VOA លើសៀវភៅនេះ។
លោកបានសរសេរសៀវភៅមួយក្បាលអំពីសាលាក្តីខ្មែរក្រហម ហើយលោកបានដាក់ឈ្មោះសៀវភៅនេះថា «របាំងយុត្តិធម៌ ឬ្ Justice Facade»។ តើចំណងជើងនេះមានន័យយ៉ាងដូចម្តេច?
«Facade ឬ របាំង» គឺជាផ្នែកខាងក្រៅ មានន័យថាយើងអាចមើលឃើញតែផ្នែកខាងក្រៅប៉ុណ្ណោះ យើងមិនអាចមើលឃើញថាមានអ្វីនៅផ្នែកខាងក្នុងនោះទេ។ សៀវភៅនេះលើកឡើងថា ការយល់ថាសហគមន៍អន្តរជាតិអាចផ្តល់យុត្តិធម៌ឲ្យប្រជាជនខ្មែរបាននោះ វាដូចជារបាំងខាងក្រៅមួយ ដែលបិទបាំងរឿងរ៉ាវប្រវត្តិសាស្ត្រដ៏ស្មុគស្មាញមួយ ដែលកប់នៅពីក្រោយតុលាការនេះ ហើយនិងផ្នត់គំនិតដែលប្រជាជនកម្ពុជាមានក្នុងការបកស្រាយអត្ថន័យនៃពាក្យ «យុត្តិធម៌» និងរឿងរ៉ាវទាក់ទងនឹងខ្មែរក្រហមនិងសាលាក្ដីខ្មែរក្រហម។ ដូច្នេះសៀវភៅនេះបង្ហាញថា វាមានសារៈសំខាន់ណាស់ក្នុងការមើលរំលងរបាំងខាងក្រៅនេះ ហើយព្យាយាមស្វែងយល់ពីការយល់ដឹងរបស់ប្រជាពលរដ្ឋសាមញ្ញខ្មែរ អំពីដំណើរការស្វែងរកយុត្តិធម៌នៃសាលាក្ដីខ្មែរក្រហមនេះ។ បំណងរបស់ខ្ញុំគឺ ព្យាយាមជជែកជាមួយពលរដ្ឋនៅមូលដ្ឋាន រួមទាំងពលរដ្ឋនៅតំបន់ដាច់ស្រយាល ហើយព្យាយាមយល់ថាតើពួកគេយល់ពីអត្ថន័យនៃយុត្តិធម៌អន្តរជាតិដូចម្ដេចខ្លះ។ ពាក្យ «យុត្តិធម៌អន្តរជាតិ» តែងតែប្រើជាមួយនឹងពាក្យ «អន្តរកាលយុត្តិធម៌» ដែលជាប់ទាក់ទងនឹងកិច្ចខំប្រឹងប្រែងដូចជា ការផ្តល់យុត្តិធម៌ សន្តិភាព ការផ្សះផ្សារ និងការធ្វើឲ្យមានលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យផងដែរ។ ខ្ញុំបានគិតត្រៀមសរសេរសៀវភៅ «របាំងយុត្តិធម៌ ឬ Justice Facade» នេះ តាំងពីមុនខ្ញុំសរសេរនិងបោះពុម្ពសៀវភៅ «មនុស្ស ឬ បិសាច ឬ Man or Monster» អំពីលោក កាំង ហ្គេកអ៊ាវ ហៅ ឌុច មកម្ល៉េះ។
តើលោកចង់និយាយថា ពលរដ្ឋខ្មែរឲ្យអត្ថន័យពាក្យយុត្តិធម៌ ខុសពីសហគមន៍អន្តរជាតិមែនទេ?
បាទ នេះជាសំណួរល្អណាស់។ សៀវភៅរបស់ខ្ញុំវិភាគច្រើនលើការយល់ឃើញតាមបែបព្រះពុទ្ធសាសនា ដែលជួយផ្សារភ្ជាប់បទពិសោធន៍របស់អ្នកដែលកំពុងធ្វើសក្ខីកម្ម ហើយថាតើតុលាការខ្មែរក្រហម មានន័យយ៉ាងដូចម្ដេចចំពោះពួកគេ។ ខ្ញុំសូមផ្តល់ឧទាហរណ៍ខ្លីមួយ។ នៅក្នុងបន្ទប់សវនាការ ខ្ញុំបានសួរពួកគេ «ហេតុអ្វីបានជាអ្នកផ្តល់សក្ខីកម្ម? តើការផ្ដល់សក្ខីកម្មនេះ មានន័យយ៉ាងដូចម្ដេចសម្រាប់អ្នក?» ពួកគេជារឿយៗនិយាយថា «ខ្ញុំចង់បានយុត្តិធម៌»។ តែពាក្យ «យុត្តិធម៌» នៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា មានន័យក្នុងគោលការណ៍ព្រះពុទ្ធសាសនា។ ពលរដ្ឋខ្មែរម្នាក់បាននិយាយថា អ្នកទាំងអស់គ្នាមិនត្រឹមតែចង់បានយុត្តិធម៌នោះទេ ប៉ុន្តែពួកគេចង់បានយុត្តិធម៌សម្រាប់ព្រលឹងរបស់អ្នកស្លាប់ក្នុងរបបខ្មែរក្រហម ហើយពួកគេយល់ថា ការផ្តល់សក្ខីកម្មនេះគឺធ្វើឡើងដើម្បីខ្លួនគេ និងសម្រាប់សាច់ញាតិដែលបាត់បង់ជីវិតផងដែរ គឺជួយដល់ការចាប់ជាតិថ្មីរបស់សាច់ញាតិទាំងនោះ។ អ្នកដើមបណ្តឹងខ្លះបាននិយាយថា ព្រលឹងអ្នកស្លាប់នៅវិលវល់ពេញបន្ទប់សវនាការ។ មនុស្សម្នាក់ថែមទាំងកាន់រូបរបស់បងប្រុសរបស់គាត់ដែលត្រូវបានគេសម្លាប់នៅក្នុងគុកទួលស្លែង ហើយនិយាយថា «បងប្រុស បងនៅទីនេះជាមួយខ្ញុំក្នុងបន្ទប់សវនាការនេះ។ ខ្ញុំមកផ្តល់សក្ខីកម្មនេះដើម្បីបង»។ នេះជាអត្ថន័យនៃពាក្យ «យុត្តិធម៌» ក្នុងគោលការណ៍ព្រះពុទ្ធសាសនា ដូច្នេះវាមានភាពស៊ីជម្រៅនិងភាពស្មុគស្មាញលើសពី យុត្តិធម៌អន្តរជាតិ ឬ អន្តរកាលយុត្តិធម៌ ខ្លាំងណាស់។
តើលោកអាចបញ្ជាក់ម្តងទៀតអំពីអត្ថន័យនៃពាក្យយុត្តិធម៌តាមបែបព្រះពុទ្ធសាសនា? តើវាខុសពីអត្ថន័យនៃពាក្យយុត្តិធម៌ក្នុងបរិបទអន្តរជាតិយ៉ាងដូចម្តេចខ្លះ?
បាទ ប្រាកដជាបាន។ នេះជាសំណួរដ៏ល្អមួយ។ យុត្តិធម៌អន្តរជាតិគឺសំដៅទៅលើយុត្តិធម៌ សន្តិភាព ការផ្សះផ្សារ និងការធ្វើឲ្យមានលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ។ រីឯក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនាវិញ យើងអាចមើលឃើញបានតាមរយៈទ្រឹស្ដី «កម្មផល»។ សកម្មភាពនៅក្នុងអតីតកាលកំណត់រឿងរ៉ាវនៅពេលអនាគត។ នេះមានន័យថា ប្រសិនបើអ្នកនិយាយទៅកាន់ពលរដ្ឋខ្មែរមួយចំនួន ខ្ញុំបាននិយាយជាមួយអ្នកខ្លះ ហើយបានសួរថា៖ «តើពួកគេយល់ថាចាំបាច់មានតុលាការនេះឬទេ?» ពួកគេឆ្លើយថា៖ «អត់ចាំបាច់ទេ! តាមពិតទៅ មនុស្សដែលធ្វើអាក្រក់ ដូចជាមេដឹកនាំខ្មែរក្រហម នឹងត្រូវបានដាក់ទោសនៅពេលអនាគត ឬជាតិក្រោយ»។ អ្នកខ្លះក៏និយាយអំពីការទទួលខុសត្រូវរបស់ពួកគេ ហើយសូម្បីតែអ្វីដែលកើតឡើងចំពោះជនរងគ្រោះក៏ជាអ្វីដែលជាប់ពាក់ព័ន្ធទៅសកម្មភាពកាលពីអតីតកាលដែរ។ ខ្ញុំបាននិយាយជាមួយនឹងអ្នកនៅរស់រានមានជីវិតពីគុក ស២១ ហើយពួកគេប្រាប់ខ្ញុំនិយាយថា កាលពីអតីតកាល ពួកគេប្រហែលជាបានធ្វើអំពើអាក្រក់ជាច្រើន ជាប់ពាក់ព័ន្ធជាមួយនឹង ឌុច ដែលជាប្រធានគុក ស២១ ទើបមានកម្មពារជាមួយ ឌុច។ នេះជាអ្វីដែលបានជះឥទ្ធិពលលើស្ថានភាពដែលបានកើតឡើងនៅក្នុងសម័យខ្មែរក្រហម។ បើនិយាយពីការចាប់ជាតិថ្មីវិញ ពួកគេជឿថា ការឧទ្ទិសផលបុណ្យឲ្យអ្នកស្លាប់នឹងជួយឲ្យអ្នកទាំងនោះឆាប់បានចាប់ជាតិថ្មី។ ពួកគេមកតុលាការគឺដើម្បីឧទ្ទិសបុណ្យកុសលទៅឲ្យព្រលឹងអ្នកស្លាប់ដើម្បីជួយអ្នកទាំងនោះ បានទៅចាប់ជាតិនៅកន្លែងល្អជាងមុន។
តើលោកចង់និយាយថា ពួកគេជឿថា តុលាការខ្មែរក្រហមអាចផ្ដល់កុសលបុណ្យឲ្យព្រលឹងអ្នកស្លាប់បាន មែនទេ?
ពិតណាស់។ វាដូចជាពិធីបាំងស្កូលដ៏ធំមួយអញ្ចឹង សម្រាប់មនុស្សមួយចំនួន។ ដូច្នេះតុលាការបានធ្វើរឿងរ៉ាវជាច្រើន ប៉ុន្តែមួយក្នុងចំណោមនោះគឺរៀបចំពិធីបាំងស្កូល ដើម្បីឧទ្ទិសកុសលដល់អ្នកស្លាប់។ សៀវភៅនេះក៏និយាយលម្អិតពីកិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែងរបស់អង្គការក្រៅរដ្ឋាភិបាលក្នុងប្រទេសកម្ពុជា និងតុលាការផ្ទាល់ក្នុងការព្យាយាមបកស្រាយអត្ថន័យពាក្យថា យុត្តិធម៌អន្តរជាតិ ទៅជាពាក្យងាយយល់សម្រាប់ពលរដ្ឋ ពិសេសក្នុងបរិបទព្រះពុទ្ធសាសនា។ ខ្ញុំបាននិយាយអំពីរឿងនេះនៅក្នុងសៀវភៅរបស់ខ្ញុំ។ នេះជាវិធីមួយដែលពួកគេអាចធ្វើឲ្យពលរដ្ឋយល់ និងចូលរួមដោយផ្ទាល់ជាមួយនឹងតុលាការ។ អ្នកខ្លះក៏បានភ្ជាប់តុលាការទៅនឹងការឧទ្ទិសកុសលបុណ្យដល់ព្រលឹងអ្នកស្លាប់។
តើពលរដ្ឋខ្មែរយល់យ៉ាងណាចំពោះយុត្តិធម៌អន្តរជាតិ ហើយតើពួកគេគិតថា សាលាក្ដីខ្មែរក្រហមជោគជ័យក្នុងការផ្ដល់យុត្តិធម៌តាមន័យព្រះពុទ្ធសាសនាដល់ពួកគេដែរឬទេ?
នេះជាសំណួរដ៏ពិបាកមួយ។ ខ្ញុំមិនចង់ឆ្លើយជំនួសពលរដ្ឋខ្មែរនោះទេ នេះជាការយល់ឃើញរបស់ពួកគេ ដូច្នេះវាសក្តិសមបំផុតដែលទុកឲ្យពួកគេឆ្លើយ។ ប៉ុន្តែមានភាគីច្រើនក្នុងបញ្ហានេះ។ បើសំដៅលើមេដឹកនាំខ្មែរក្រហមថ្នាក់កណ្តាល ដែលកំពុងរស់នៅអន្លង់វែង ឬប៉ៃលិន ឬតំបន់ផ្សេងៗទៀត ពួកគេភាគច្រើននិយាយថា មិនចាំបាច់មានតុលាការនោះទេ។ មិនមែនគ្រប់គ្នានិយាយអញ្ចឹងទេ ប៉ុន្តែភាគច្រើននិយាយដូច្នេះ។ បើសិនអ្នកសួរមនុស្សចាស់ៗ ដូចជាយាយជីដែលស្នាក់នៅវត្ត ពួកគាត់អាចនឹងឆ្លើយថា មិនចាំបាច់មានតុលាការនោះទេ ដោយសារអ្នកទាំងនេះនឹងត្រូវចាប់កំណើតថ្មី។ យើងត្រូវផ្ដាច់និស្ស័យពីអ្នកទោសខ្មែរក្រហមទាំងនោះ។ កម្មពារនឹងផ្តល់យុត្តិធម៌ដល់ពួកគេ។ មានអ្នកខ្លះទៀតដែលពិតជាចង់បានយុត្តិធម៌ខ្លាំង ទាមទារឲ្យតុលាការកាត់ក្តីដាក់ទោសមេដឹកនាំខ្មែរក្រហមទាំងនោះ។ ការយល់ឃើញបែបនេះចាប់ផ្តើមច្របាច់បញ្ចូលគ្នាជាមួយនឹងសញ្ញាណនៃយុត្តិធម៌អន្តរជាតិ។ ប៉ុន្តែស្ទើរតែគ្រប់គ្នាដែលខ្ញុំបាននិយាយជាមួយ លើកឡើងពីការឧទ្ទិសកុសលបុណ្យឲ្យព្រលឹងអ្នកស្លាប់។ លោក រាជ សម្បត្តិ ដែលជាអតីតប្រធានផ្នែកកិច្ចការសាធារណៈ បានបង្កើតកម្មវិធីនាំពលរដ្ឋខ្មែរមកពីគ្រប់ទិសទីក្នុងប្រទេស មកសាលាក្ដីខ្មែរក្រហម។ លោកបានប្រាប់ខ្ញុំដោយផ្ទាល់ថា ឈ្មោះហៅក្រៅរបស់លោកគឺ «អ្នកចូលរូប»។ លោកផ្ទាល់បានបាត់បង់សមាជិកគ្រួសារ ហើយលោកយល់ថា ការចូលរួមរបស់លោកគឺដើម្បីភ្ជាប់ជាមួយនឹងព្រលឹងសមាជិកគ្រួសារលោកដែលនៅតែតាមលោក។ ព្រលឹងរបស់ពួកគេនៅវិលវល់។ ដូច្នេះ សារជាថ្មី អ្នកនាំពាក្យផ្លូវការរបស់សាលាក្ដីខ្មែរក្រហមយល់ពីយុត្តិធម៌តាមបែបព្រះពុទ្ធសាសនានេះ ហើយក៏យល់ពីអត្ថន័យនៃយុត្តិធម៌របស់លោកខាងលិចផងដែរ។ លោកមើលឃើញថាតួនាទីរបស់តុលាការស្ថិតក្នុងបរិបទទាំងពីរនេះ។
តាមទស្សនៈផ្ទាល់ខ្លួនរបស់លោក តើលោកវាយតម្លៃសមិទ្ធិផលរបស់តុលាការខ្មែរក្រហមយ៉ាងដូចម្ដេច?
ខ្ញុំមានការស្ទាក់ស្ទើរក្នុងការផ្តល់ការយល់ឃើញចំពោះសំណួរនេះ ដោយសារតែមានគំនិតផ្សេងៗគ្នាច្រើន ដូច្នេះខ្ញុំមិនចង់តំណាងឲ្យអ្នកមកពីក្រៅប្រទេសផ្សេងៗ ដោយគ្រាន់តែមើលតាមរយៈសមិទ្ធិផលរបស់តុលាការនោះទេ។ មានសវនាការពីរដែលបានធ្វើរួច និងក៏បានចេញសាលដីការួចហើយដែរ។ យើងកំពុងស្ថិតនៅក្នុងសវនាការទី៣ គឺសំណុំរឿង០០២ដំណាក់កាលទី២ ដែលរួមមានការកាត់ទោសដ៏សំខាន់ក្នុងអំពើប្រល័យពូជសាសន៍ ហើយខ្ញុំបានធ្វើសក្ខីកម្មក្នុងនាមជាសាក្សីជំនាញ នៅក្នុងសំណុំរឿង០០២ដំណាក់កាលទី២នេះ។ សំណុំរឿងនេះជិតចប់ហើយ ដែលគេរំពឹងថា នឹងមានសាលក្រមនៅក្នុងឆ្នាំនេះ។ ខ្ញុំបានរៀនសូត្រច្រើនចាប់តាំងពីដំបូងមក នៅពេលខ្ញុំបានចាប់ផ្តើមគម្រោងរបស់ខ្ញុំ។ ខ្ញុំជាអ្នកជំនាញនរវិទ្យាផ្នែកច្បាប់។ ខ្ញុំរៀនបានច្រើន។ មេរៀនទី១របស់ខ្ញុំគឺ ថាការទទួលបានយុត្តិធម៌គឺជាដំណើរការយឺតមួយ ហើយយើងឃើញជាក់ស្តែងនៅក្នុងតុលាការនេះតែម្តង។ ច្បាស់ណាស់ មានភាពអវិជ្ជមានមួយចំនួនទាក់ទងនឹងគំនាបនយោបាយ ការចោទប្រកាន់អំពីអំពើពុករលួយ ដែលកំពុងតែបន្តកើតមាន និងការរិះគន់ថា តុលាការនឹងមិនបន្តសំណុំរឿងបន្ទាប់ពីជនសង្ស័យទាំង៥នាក់ដំបូងនោះទេ។ ទោះមិនមានការបញ្ជាក់ជាផ្លូវការក៏ដោយ មនុស្សម្នានិយាយថា សាលាក្ដីនេះទំនងនឹងត្រូវបិទ បន្ទាប់ពីសំណុំរឿង០០២ដំណាក់កាលទី២ ខ្ញុំគិតថា តុលាការមានចំណុចខ្វះខាត ប៉ុន្តែក៏មានសមិទ្ធិផលផងដែរ។ តាមអត្ថន័យយុត្តិធម៌អន្តរជាតិ គ្រប់គ្នាពេញចិត្តនឹងលទ្ធផលរបស់សាលាក្ដីខ្មែរក្រហមនេះ។
តាមលោកយល់ ហេតុអ្វីបានជាតុលាការខ្មែរក្រហមនឹងមិនបន្តដំណើរការ?
មូលហេតុដែលគេផ្តល់ឲ្យគឺដោយសារតែ មិនមានឆន្ទៈនយោបាយ។ លោកនាយករដ្ឋមន្ត្រី ហ៊ុន សែន បានថ្លែងនៅក្នុងឱកាសជាច្រើនថា តុលាការនឹងកាត់ក្ដីតែជនសង្ស័យ៥នាក់ដំបូងប៉ុណ្ណោះ។ មានការមិនយល់ស្របគ្នាជាសាធារណៈរវាងតួលេខដែលសហគមន៍អន្តរជាតិបានលើកឡើង និងតួលេខដែលលោក សុខ អាន លោក ហ៊ុន សែន និងអ្នកផ្សេងទៀតដែលចូលរួមនៅក្នុងការចរចានៅខាងកម្ពុជាបានលើកឡើង។ សម្រាប់ភាគីកម្ពុជា ពួកគេនិយាយថា គោលបំណងគឺកាត់ទោសត្រឹមតែមនុស្សមួយចំនួនតូច ហើយ៥នាក់គឺគ្រប់គ្រាន់ហើយ។ កម្ពុជាត្រូវការបន្តដំណើរទៅមុខ ដើម្បីការផ្សះផ្សារសម្រាប់សន្តិភាព និងសន្តិសុខ។ សម្រាប់ភាគីអន្តរជាតិ មានការអះអាងថា ចំនួននេះមិនមែនជាអ្វីដែលគេចង់ឃើញនោះទេ ហើយតាមពិតទៅ ពួកគេចង់បានជនសង្ស័យជាង១០នាក់អាចថា ១៨នាក់ ឬច្រើនជាងនេះ ត្រូវបានកាត់ទោស។ ដ្នច្នេះ មានគំនិតពីរផ្សេងគ្នាអំពីចំណុចនេះ ហើយប្រសិនបើរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាមិនចង់ឲ្យតុលាការបន្តប្រតិបត្តិការរបស់ខ្លួន ដោយសារតែមិនចង់កាត់ទោសសំណុំរឿងបន្ថែមទៀត តុលាការនឹងមិនអាចបន្តដំណើរទៀតបាននោះទេ។ ដូច្នេះ វាទំនងថា តុលាការនេះនឹងត្រូវបិទទ្វារ។ តើអាចមានជាស្ថានភាពល្អជាងនេះទេ? ខ្ញុំគិតថា តាមទម្លាប់នៃការសម្រុះសម្រួលរបស់កម្ពុជា គេអាចនឹងកាត់ទោសសំណុំរឿងយ៉ាងហោចណាស់មួយ ឬពីរទៀត ហើយសំណុំរឿងនោះអាចជា ជនសង្ស័យ អោ អាន ហៅ តាអាន ដោយសារតែមានភស្តុតាងច្រើន ហើយគាត់ត្រូវបានជាប់ចោទលើទង្វើជាច្រើនដែលប៉ះពាល់ដល់មនុស្សជាតិ រួមទាំងការកាន់កាប់នៅតំបន់៤១ ដែលជាទីតាំងដែលខ្ញុំបានស្រាវជ្រាវ ក្នុងនាមជានិស្សិតថ្នាក់ឧត្តមសិក្សា។ ខ្ញុំយល់ថា យ៉ាងហោចណាស់គួរតែមានមួយសំណុំរឿងទៀត ឬអាចថាពីរ។ សំណុំរឿងនោះនឹងមានដំណើរការយឺត ហើយការណ៍នេះនឹងជាលទ្ធផលល្អមួយ ប៉ុន្តែប្រសិនបើឲ្យខ្ញុំភ្នាល់ដោយដាក់ប្រាក់ផ្ទាល់ខ្លួននោះ ខ្ញុំនឹងភ្នាល់ថា នឹងមិនមានសំណុំរឿងបន្តនោះទេ នៅពេលដែលសំណុំរឿង០០២ដំណាក់កាលទី២ចប់ទៅ។
តើលោកមានចំណុចសំខាន់អ្វីចង់បន្ថែមទាក់ទងនឹងសៀវភៅរបស់លោក ឬអំពីប្រធានបទទាំងឡាយ ដែលយើងបានពិភាក្សាខាងលើដែរឬទេ?
ខ្ញុំគិតថា មានប្រធានបទច្រើនណាស់មែនទេ? ដូច្នេះ យើងអាចជជែកគ្នាយ៉ាងយូរ។ ខ្ញុំគ្រាន់តែចង់បន្ថែមចំណុចតូចមួយអំពីអ្វីដែលអាចហៅថា ចំណុចល្អដែលតុលាការបានធ្វើ។ តុលាការបានបង្កើតលទ្ធភាពមួយសម្រាប់ប្រជាពលរដ្ឋ។ នេះជាចំណុចចុងក្រោយក្នុងសៀវភៅរបស់ខ្ញុំ។ ប្រសិនបើយើងមិនវាយតម្លៃសាលាក្ដីខ្មែរក្រហមតាមឧត្ដមគតិរបាំងយុត្តិធម៌ ដែលសំដៅលើយុត្តិធម៌អន្តរជាតិ ហើយកំណត់គោលដៅទាបបន្តិចនោះ យើងអាចចាត់ទុកថាតុលាការបានសម្រេចកិច្ចការសំខាន់មួយ ដោយបង្កើតលទ្ធភាពផ្សេងៗសម្រាប់ប្រជាពលរដ្ឋ ក្នុងការឲ្យអត្ថន័យចំពោះការកាត់ទោសមេដឹកនាំខ្មែរក្រហម។ សម្រាប់អ្នកខ្លះ តុលាការអាចកំពុងស្វែងរកយុត្តិធម៌សម្រាប់ព្រលឹងអ្នកស្លាប់ ឧទ្ទិសកុសលទៅឲ្យអ្នកស្លាប់ ដើម្បីឲ្យពួកគេអាចបានទៅចាប់ជាតិនៅកន្លែងល្អជាងមុន។ សម្រាប់អ្នកខ្លះទៀត តុលាការគ្រាន់តែជាអ្វីម្យ៉ាងដែលរួមចំណែកដល់ការស្រមើលស្រមៃ និងការយល់ឃើញរបស់ពួកគេអំពី លទ្ធភាពនានាដែលរឿងរ៉ាវខ្មែរក្រហមអាចកើតឡើងខុសពីអ្វីដែលបានកើតឡើង។ សារជាថ្មីម្តងទៀត នេះជាអ្វីដែលមានសារៈសំខាន់ណាស់ ក្នុងការមើលរំលងរបាំងយុត្តិធម៌ ឬយុត្តិធម៌អន្តជាតិ ហើយស្វែងយល់ពីអត្ថន័យនៃយុត្តិធម៌ក្នុងផ្នត់គំនិតរបស់ប្រជាជនកម្ពុជា ដែលមានឫសគល់ក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនា។
នេះជាសំណួរចុងក្រោយរបស់ខ្ញុំ។ តើអ្វីធ្វើឲ្យលោកចាប់អារម្មណ៍លើប្រទេសកម្ពុជា និងសរសេរសៀវភៅពីប្រទេសកម្ពុជា?
នេះកើតឡើងនៅពេលខ្ញុំចាប់អាជីពជានរវិទូមកម្លេះ។ ខ្ញុំចាប់អារម្មណ៍លើព្រះពុទ្ធសាសនា ហើយពេលនោះ ខ្ញុំចាប់អារម្មណ៍លើដែនដីទីបេត៍ និងប្រទេសកម្ពុជា។ ប៉ុន្តែ នៅពេលខ្ញុំរៀបនឹងធ្វើការស្រាវជ្រាវថ្នាក់បណ្ឌិតរបស់ខ្ញុំនៅដើមទសវត្សរ៍១៩៩០ ខ្ញុំមិនអាចចូលទៅក្នុងដែនដីទីបេត៍បានទេ។ នៅពេលនោះ ប្រទេសកម្ពុជាចាប់បើកចំហរស្វាគមន៍បរទេស ដូច្នេះខ្ញុំក៏ទៅប្រទេសកម្ពុជានៅក្នុងឆ្នាំ១៩៩២ ក្នុងនាមជានិស្សិតថ្នាក់ឧត្តមសិក្សាម្នាក់។ ខ្ញុំបានរស់នៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជាអស់រយៈពេលជាច្រើនខែ ហើយតាំងពីពេលនោះមក ខ្ញុំចាត់ទុកប្រទេសកម្ពុជាដូចជាផ្ទះទី២របស់ខ្ញុំអីចឹង។
សូមអរគុណ លោកសាស្ត្រាចារ្យ Hinton។ សូមជូនពរឲ្យសំណាងល្អ និងសូមអបអរសាទរចំពោះការបោះពុម្ពសៀវភៅរបស់លោក។ ចំណងជើងសៀវភៅរបស់លោកមានឈ្មោះថា «របាំងយុត្តិធម៌៖ សវនាការនៃការផ្លាស់ប្តូរនៅកម្ពុជា ឬ Justice Facade: Trials of Transition in Cambodia»។
បាទ សូមអរគុណ។ ខ្ញុំសង្ឃឹមថា សៀវភៅនេះនឹងត្រូវបកប្រែទៅជាភាសាខ្មែរនៅថ្ងៃណាមួយ។
ប្រែសម្រួលដោយ ប៊ុន ប៉េងហ៊ុយ
