ភ្នំពេញ — គិតចាប់តាំងពីឆ្នាំ ១៩៩៣ មក កម្ពុជាបានរៀបចំការបោះឆ្នោតសរុបប្រមាណ ១១ លើកមកហើយ បន្ទាប់ពីសង្គ្រាមស៊ីវិលត្រូវបានបញ្ចប់ទៅ ដោយនាំមកនូវកិច្ចព្រមព្រៀងសន្តិភាពទីក្រុងប៉ារីសឆ្នាំ ១៩៩១ និងការតាក់តែងរដ្ឋធម្មនុញ្ញកម្ពុជាឆ្នាំ ១៩៩៣ ដែលជាច្បាប់កំពូលក្នុងប្រទេស ដោយបានកំណត់មាគ៌ានិងប្រព័ន្ធនយោបាយកម្ពុជាដោយឈរលើគោលការណ៍លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យនិងសេរីពហុបក្ស។
សម្រាប់ការបោះឆ្នោតលើកដំបូងនៅឆ្នាំ ១៩៩៣ កម្ពុជាបានទទួលជំនួយពីអាជ្ញាធរបណ្ដោះអាសន្ននៃអង្គការសហប្រជាជាតិប្រចាំនៅកម្ពុជា ហៅកាត់ថា អ៊ុនតាក់ (UNTAC)។ ក៏ប៉ុន្តែនៅឆ្នាំ ១៩៩៨ កម្ពុជាបានសម្រេចបង្កើតស្ថាប័នឯករាជ្យមួយដោយខ្លួនឯង ដើម្បីដឹកនាំ ត្រួតពិនិត្យ និងរៀបចំការបោះឆ្នោត ដោយយោងតាមច្បាប់ស្ដីពីការបោះឆ្នោតជ្រើសតាំងតំណាងរាស្ត្រ (ច.ប.ត.រ) ដែលត្រូវបានប្រកាសឱ្យប្រើក្នុងឆ្នាំ ១៩៩៧ ដើម្បីឱ្យស្ថាប័នមួយនេះ ចាត់ចែងការបោះឆ្នោតជ្រើសតាំងតំណាងរាស្ត្រ នីតិកាលទី ២ ឆ្នាំ ១៩៩៨ និងការបោះឆ្នោតជ្រើសរើសក្រុមប្រឹក្សាឃុំ សង្កាត់ អាណត្តិទី ១ ឆ្នាំ ២០០២។
ដោយមានសមាជិកប្រមាណពី ៩នាក់ ទៅ ១១នាក់ គណៈកម្មាធិការជាតិរៀបចំការបោះឆ្នោត ហៅកាត់ថា គ.ជ.ប ត្រូវបានកំណត់ថាជាស្ថាប័នរៀបចំការបោះឆ្នោតដែលឯករាជ្យ និងមិនត្រូវស្ថិតនៅក្រោមអំណាច ឬឥទ្ធិពលនៃគណបក្សនយោបាយណាមួយឡើយ។
ទោះបីជាបានដឹកនាំ ត្រួតពិនិត្យ និងរៀបចំដំណើរការបោះឆ្នោតក្នុងប្រទេស ប្រមាណ ១០ លើក ទាំងការបោះឆ្នោតជាតិនិងឃុំសង្កាត់ក្តី ក៏សំណួរអំពីអព្យាក្រឹតភាពនិងឯករាជ្យភាពរបស់ គ.ជ.ប នៅតែត្រូវបានបន្តចោទសួរដោយសហគមន៍អង្គការសង្គមស៊ីវិលក្នុងតំបន់និងអន្តរជាតិ ជាពិសេសក្រោយពីមានករណីចម្រូងចម្រាសថ្មីមួយ ពាក់ព័ន្ធនឹងការបដិសេដការចុះបញ្ជីឈ្មោះរបស់គណបក្សប្រឆាំងមួយ សម្រាប់ការបោះឆ្នោតជាតិអាណត្តិទី ៧ នៅខែកក្កដា ឆ្នាំ ២០២៣ នេះ។
លោក Lee Chung Lun មន្ត្រីកម្មវិធីយុទ្ធនាការ និងតស៊ូមតិនៃបណ្តាញអាស៊ីសម្រាប់ការបោះឆ្នោតដោយសេរី (ANFREL) ដែលមានមូលដ្ឋាននៅទីក្រុងបាងកក ប្រទេសថៃ បានប្រាប់វីអូអេតាមសារអេឡិចត្រូនិចអ៊ីមែលថា ក្នុងបរិបទមុនការបោះឆ្នោត ANFREL ទទួលស្គាល់ការខិតខំប្រឹងប្រែងរបស់ គ.ជ.ប ក្នុងការចុះឈ្មោះបោះឆ្នោត ការរៀបចំនៅថ្ងៃបោះឆ្នោត និងការរាយការណ៍ទាន់ពេលវេលានៃលទ្ធផលបោះឆ្នោត។ ប៉ុន្តែលោក Lee បានកត់សម្គាល់ថា ឯករាជ្យភាព និងភាពមិនលម្អៀងរបស់ គ.ជ.ប នៅតែជាបញ្ហា ដែល ANFREL បានកត់សម្គាល់។
លោកថ្លែងប្រាប់វីអូអេជាភាសាអង់គ្លេសក្នុងសម្តីដើម ដែលត្រូវបានប្រែសម្រួលជាភាសាខ្មែរថា៖ «អព្យាក្រឹតភាព និងភាពមិនលម្អៀងរបស់ គ.ជ.ប ត្រូវបានចោទសួរ ដោយសារតែសមាសភាពបច្ចុប្បន្ន ហើយអ្នកពាក់ព័ន្ធនឹងការបោះឆ្នោតភាគច្រើនយល់ឃើញថា គ.ជ.ប បច្ចុប្បន្នពេញចិត្តនឹងគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា។ វត្តមានរបស់សមាសភាពនៅក្នុង គ.ជ.ប ជាពិសេសនៅពេលដែលគណបក្សប្រឆាំងត្រូវបានដកចេញពីដំណើរការតែងតាំងដោយសារតែការត្រួតត្រារបស់គណបក្សប្រជាជនកម្ពុជានៅក្នុងរដ្ឋសភាបច្ចុប្បន្ន បានធ្វើឱ្យស្ថាប័នគ្រប់គ្រងការបោះឆ្នោតមួយមិនមានអព្យាក្រឹត និងឯករាជ្យពិតប្រាកដ»។
លោក Lee បានលើកឡើងបន្ថែមថា សមាសភាពដ៏ល្អរបស់ គ.ជ.ប គួរតែឆ្លុះបញ្ចាំងពីតំណាងចម្រុះ និងរួមបញ្ចូលតំណាងមកពីគណបក្សនយោបាយផ្សេងទៀត ដើម្បីឱ្យសមស្របនឹងក្របខណ្ឌច្បាប់បច្ចុប្បន្ន។
ក្នុងចន្លោះឆ្នាំ ១៩៩៨ ដល់ឆ្នាំ ២០០២ គ.ជ.ប មានសមាសភាពចំនួន ១១ រូប ដែលជាឥស្សរជនខ្មែរ ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរដែលមានសិទ្ធិបោះឆ្នោត តំណាងគណបក្សនយោបាយមានអាសនៈក្នុងរដ្ឋសភា មន្ត្រីជាន់ខ្ពស់របស់ក្រសួងមហាផ្ទៃ និងតំណាងអង្គការមិនមែនរដ្ឋាភិបាលជាតិក្នុងស្រុក។ សមាជិកគ្រប់រូបតម្រូវឲ្យបោះបង់ទំនាក់ទំនងនឹងគណបក្សនយោបាយ និងមានការគាំពារ ដោយមិនអនុញ្ញាតឲ្យមានការដកហូតសមាជិកចេញពី គ.ជ.ប តាមអំពើចិត្តឡើយ។ នៅរៀងរាល់អាណត្តិនៃការបោះឆ្នោត គ.ជ.ប តែងមានការផ្លាស់ប្តូរសមាសភាពប្រធាននិងសមាជិក ក៏ប៉ុន្តែសមាជិកភាគច្រើនមកពីគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា ដែលជាគណបក្សកាន់អំណាច។
មកដល់ចន្លោះឆ្នាំ ២០១៥ និងឆ្នាំ ២០២១ សមាសភាពនៃសមាជិក គ.ជ.ប ត្រូវបានផ្លាស់ប្តូរដោយមានសមាជិកមកពីគណបក្សកាន់អំណាចចំនួនបួនរូប សមាជិកមកពីគណបក្សប្រឆាំងចំនួនបួនរូប ខណៈប្រធានមួយរូប មកពីគណបក្សកាន់អំណាច។ នេះជាលទ្ធផលមួយនៃកិច្ចសន្ទនានយោបាយរវាងគណបក្សកាន់អំណាចរបស់លោកនាយករដ្ឋមន្ត្រី ហ៊ុន សែន និងគណបក្សសង្គ្រោះជាតិ បន្ទាប់ពីគណបក្សប្រឆាំងដ៏ធំមួយនេះទទួលបានសំឡេងគាំទ្រពីប្រជាពលរដ្ឋប្រមាណជា ៤០ភាគរយនៃចំនួនអ្នកបោះឆ្នោតសរុប សម្រាប់ការបោះឆ្នោតជាតិឆ្នាំ ២០១៣។
ក៏ប៉ុន្តែនៅខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ ២០១៧ គណបក្សសង្គ្រោះជាតិត្រូវបានតុលាការកំពូលរំលាយ។ ជាលទ្ធផល សមាជិករបស់ គ.ជ.ប មកពីគណបក្សប្រឆាំងចំនួនបីរូបត្រូវបានប្តូរចេញដោយដាក់តំណាងមកពីស្ថាប័នមិនមែននយោបាយ និងគណបក្សនយោបាយដែលទទួលបានអាសនៈឃុំសង្កាត់របស់គណបក្សសង្គ្រោះជាតិ បន្ទាប់ពីត្រូវបានរំលាយជំនួសវិញ។
លោក ហង្ស ពុទ្ធា ដែលមានតួនាទីជានាយកប្រតិបត្តិអង្គការ និកហ្វិច (NICFEC) បានសម្រេចចិត្តចូលធ្វើជាសមាជិកទី ៩ នៃគណៈកម្មាធិការជាតិរៀបចំការបោះឆ្នោត (គ.ជ.ប) នៅក្នុងឆ្នាំ ២០១៥ ក្នុងអំឡុងកិច្ចសន្ទនានយោបាយរវាងគណបក្សកាន់អំណាចនិងគណបក្សសង្គ្រោះជាតិ ដែលបានសម្រេចជ្រើសរើសសមាជិកឯករាជ្យម្នាក់ ដែលមិនស្ថិតក្នុងគណបក្សនយោបាយ។
អ្នកជំនាញខាងដំណើរការបោះឆ្នោតដែលមានបទពិសោធន៍ជិត ៣០ ឆ្នាំ រូបនេះ បានលើកឡើងថា ស្ថាប័ន គ.ជ.ប បានវិវត្ត និងធ្វើបច្ចុប្បន្នភាពខ្លួនកាន់តែល្អប្រសើរឡើង ដោយមានការចូលរួមសហការពីគ្រប់ភាគីពាក់ព័ន្ធដើម្បីឱ្យស្ថាប័នរៀបចំការបោះឆ្នោតជាតិនេះកាន់តែរឹងមាំ។
លោកថ្លែងថា៖ «ក្នុងនាមជាអ្នកសង្កេតតាមដានមើលការវិវត្តនៃការបោះឆ្នោត ខ្ញុំអាចសម្លឹងឃើញថា គ្មានអ្វីដែលល្អឥតខ្ចោះទេ ប៉ុន្តែចំណុចដែលល្អនោះ គឺកម្ពុជាមានគណៈកម្មាធិការជាតិរៀបចំការបោះឆ្នោតដោយខ្លួនឯង ហើយពីមួយឆ្នាំទៅមួយឆ្នាំ គឺមានការធ្វើបច្ចុប្បន្នភាព កែលម្អ ឱ្យមានភាពកាន់តែប្រសើរឡើង ជាពិសេសគឺការចូលរួមរបស់គ្រប់ភាគីពាក់ព័ន្ធដែលធ្វើឱ្យស្ថាប័ននេះកាន់តែមានភាពរឹងមាំ»។
ឆ្លើយតបនឹងការចោទសួរអំពីអព្យាក្រឹតភាព និងឯករាជ្យភាពរបស់សហគមន៍សង្គមស៊ីវិលក្នុងតំបន់ លោក ហង្ស ពុទ្ធា បានបញ្ជាក់ថា គ.ជ.ប ជាស្ថាប័នឯករាជ្យដែលមិនស្ថិតនៅក្រោមគណបក្ស ឬឥទិ្ធពលរបស់នរណាម្នាក់ឡើយ។
លោកថ្លែងថា៖ «ហើយក៏ចង់បញ្ជាក់ដែរថាលទ្ធផលនៃការបោះឆ្នោតគឺ គ.ជ.ប នឹងរៀបចំប្រកាសជាសាធារណៈ ហើយក៏ចង់បញ្ជាក់ដែរថាគ្មានគណបក្សនយោបាយណាមួយ ឬបុគ្គលណាមួយមានឥទ្ធិពលមកលើការបោះឆ្នោតបានទេ»។
ទោះជាយ៉ាងណាក្តី បញ្ហាចម្រូងចម្រាសនានានៅតែបន្តកើតមានក្នុងរយៈពេលប៉ុន្មានឆ្នាំចុងក្រោយនេះ ពាក់ព័ន្ធនឹងភាពមិនប្រក្រតីមួយចំនួននៅក្នុងដំណើរការរៀបចំនិងឃ្លាំមើលការបោះឆ្នោតឃុំសង្កាត់ឆ្នាំ ២០២២ ដែលត្រូវបានគណបក្សនយោបាយនិងសង្គមស៊ីវិលមួយចំនួនបានរកឃើញ។ ហើយថ្មីៗនេះ បញ្ហាចម្រូងចម្រាសថ្មីមួយទៀតក៏បានកើតមានឡើង គ្រាដែល គ.ជ.ប បានបដិសេធការចុះបញ្ជីគណបក្សភ្លើងទៀន ដែលត្រូវបានចាត់ទុកថាជាគណបក្សនយោបាយប្រជែងមួយរបស់គណបក្សកាន់អំណាច នៅក្នុងការចូលរួមការបោះឆ្នោតជាតិអាណត្តិទី ៧ នៅថ្ងៃទី ២៣ ខែកក្កដា ឆ្នាំ ២០២៣ នេះ។
បើយោងតាមមាត្រា ៣ នៃច្បាប់ស្តីពីការរៀបចំ និងការប្រព្រឹត្តទៅនៃគណៈកម្មាធិការជាតិរៀបចំការបោះឆ្នោត គ.ជ.ប ត្រូវអនុវត្តសមត្ថកិច្ចរបស់ខ្លួនដោយឯករាជ្យ និងអព្យាក្រឹត ដើម្បីធានាឱ្យការបោះឆ្នោតប្រព្រឹត្តទៅដោយសេរី ត្រឹមត្រូវ និងយុត្តិធម៌ ស្របតាមគោលការណ៍នៃលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ សេរី ពហុបក្ស។ សមាជិកទាំងឡាយនៃ គ.ជ.ប គ្រប់លំដាប់ថ្នាក់ ត្រូវមានជំហរអព្យាក្រឹតឥតលម្អៀងក្នុងការអនុវត្តការងារបោះឆ្នោត។
កាលពីឆ្នាំ ២០២២ មុនការបោះឆ្នោតឃុំសង្កាត់អាណត្តិទី ៥ បន្ទាប់ពីការបោះឆ្នោតថ្នាក់ជាតិឆ្នាំ ២០១៨ ដែលគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជាបានឈ្នះអាសនៈទាំង ១២៥ នៅរដ្ឋសភាមក អង្គការសង្គមស៊ីវិលចំនួន ៦៤ បានសេចក្តីសេចក្តីថ្លែងការណ៍រួមមួយដើម្បីជំរុញឱ្យមានការបោះឆ្នោតដោយសេរី និងយុត្តិធម៌ ទៅកាន់ គ.ជ.ប ដោយកំណត់លក្ខខណ្ឌអប្បរមាចំនួន ៦ ចំណុច។ ក្នុងនោះរួមមាន បរិយាកាសនយោបាយ សិទ្ធិនយោបាយ និងសិទ្ធិឈរឈ្មោះបោះឆ្នោត ឆន្ទៈអ្នកបោះឆ្នោត និងសិទ្ធិបោះឆ្នោត សមាសភាពគណៈកម្មាធិការជាតិរៀបចំការបោះឆ្នោត ឯករាជ្យ និងអព្យាក្រឹតរបស់កងកម្លាំងប្រដាប់អាវុធ មន្ត្រីរាជការ និងតុលាការ និងតួនាទីរបស់អង្គការសង្គមស៊ីវិល និងប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយ។
ផ្តោតលើចំណុចស្តីពីសមាសភាពរបស់ គ.ជ.ប អង្គការសង្គមស៊ីវិលទាំង ៦៤ ចង់ឱ្យ គ.ជ.ប មានសមាសភាពចម្រុះ ដោយបួននាក់មកពីគណបក្សកាន់អំណាច ហើយបួននាក់ទៀតមកពីគណបក្សប្រឆាំង និងសមាជិកមួយរូបចុងក្រោយ ត្រូវកំណត់ជ្រើសរើសដោយគណបក្សនយោបាយដែលមានអាសនៈនៅរដ្ឋសភា។
ក៏ប៉ុន្តែមន្ត្រីជាន់ខ្ពស់របស់ គ.ជ.ប ធ្លាប់បានបញ្ជាក់ជាច្រើនលើកច្រើនសាថា សមាសភាពរបស់ស្ថាប័ន គ.ជ.ប នាពេលបច្ចុប្បន្ននេះ ត្រូវបានរៀបចំឡើងដោយអនុលោមទៅតាមរដ្ឋធម្មនុញ្ញ និងច្បាប់ស្តីពីការរៀបចំ និងការប្រព្រឹត្តទៅនៃគណៈកម្មាធិការជាតិរៀបចំការបោះឆ្នោត ដោយមិនបានរំលោភលើបទបញ្ញត្តិច្បាប់ណាមួយនោះទេ។
ទោះជាយ៉ាងណាក្តី អ្នកជំនាញខាងដំណើរការបោះឆ្នោតក្នុងតំបន់ យល់ថា សមាសភាពរបស់ស្ថាប័នរៀបចំការបោះឆ្នោត ត្រូវបានគេចាត់ទុកជាកញ្ចក់មួយ ដែលអាចឆ្លុះបញ្ចាំងពីទំនោរនៃការធ្វើសម្រេចសេចក្តីចិត្តដោយអព្យាក្រឹតភាពនិងឯករាជ្យភាព។
លោក Lee Chung Lun អ្នកជំនាញប្រចាំអង្គការ ANFREL ប្រាប់វីអូអេជាភាសាអង់គ្លេសក្នុងសម្តីដើមតាមសារអេឡិចត្រូនិកអ៊ីមែល ដែលត្រូវបានប្រែសម្រួលជាភាសាខ្មែរថា៖ «ការមានសមាសភាពដែលមានតុល្យភាព និងតំណាង គឺជាគន្លឹះក្នុងការកសាងទំនុកចិត្តសាធារណៈលើឯករាជ្យភាព និងអព្យាក្រឹតភាពរបស់ គ.ជ.ប ហើយជាអកុសល វាមិនមែនជាករណីសម្រាប់ គ.ជ.ប បច្ចុប្បន្ននោះទេ»។
ដើម្បីពង្រឹងឯករាជ្យភាពរបស់ខ្លួនពីឥទ្ធិពលខាងក្រៅ លោក Lee ក៏បានលើកឡើងពីចំណុចមួយចំនួនដែល គ.ជ.ប គួរពិចារណា។ ក្នុងនោះរួមមានដូចជា៖
- ពង្រីកការផ្សព្វផ្សាយ និងកិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែងទំនាក់ទំនងសាធារណៈរបស់ខ្លួន ដើម្បីកសាងទំនុកចិត្តក្នុងចំណោមអ្នកបោះឆ្នោត ដែលរួមមានការចូលរួមពីសាធារណជន អង្គការសង្គមស៊ីវិល និងគណបក្សនយោបាយ
- កែលម្អតម្លាភាពដំណើរការធ្វើសេចក្តីសម្រេចចិត្ត និងការគ្រប់គ្រងហិរញ្ញវត្ថុ ហើយព័ត៌មាន និងទិន្នន័យសំខាន់ៗគួរតែត្រូវបានធ្វើឱ្យសាធារណជនអាចចូលប្រើប្រាស់បានយ៉ាងងាយស្រួល។
ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ជាមួយនឹងសេចក្តីសម្រេចដ៏ចម្បងមួយរបស់ គ.ជ.ប កាលពីថ្ងៃទី១៥ ខែឧសភា ដោយបដិសេធការចុះបញ្ជីគណបក្សភ្លើងទៀននិងបេក្ខជនរបស់គណបក្សនេះ ដោយសារកង្វះលិខិតស្នាម ហើយដែលសេចក្តីសម្រេចនេះត្រូវបានគាំទ្រដោយក្រុមប្រឹក្សារដ្ឋធម្មនុញ្ញកម្ពុជានោះ ដំណើរការបោះឆ្នោតជាតិអាណត្តិទី ៧ នៅថ្ងៃទី ២៣ ខែកក្កដា ឆ្នាំ ២០២៣ នេះ ដែលជាការបោះឆ្នោតលើកទី ១១ ដែល គ.ជ.ប បានដឹកនាំ ត្រួតពិនិត្យ និងរៀបចំ នឹងនៅតែដិតដាមដោយភាពចម្រូងចម្រាស ស្របពេលដែលអង្គការសង្គមស៊ីវិលក្នុងស្រុក បណ្តាអង្គទូតបរទេសប្រចាំកម្ពុជា អង្គការសហប្រជាជាតិ និងរដ្ឋាភិបាលនៃបណ្តាប្រទេសលោកខាងលិច ដូចជាសហរដ្ឋអាមេរិក អូស្ត្រាលី និងសហភាពអឺរ៉ុប បានប្រតិកម្មដោយបានចាត់ទុកការបោះឆ្នោតនៅខែកក្កដាខាងមុខនេះថានឹង «មិនសេរី និងយុត្តិធម៌»៕
