វ៉ាស៊ីនតោន — អ្នកស្រី ទេស សំអឿន៖ «ខ្ញុំចេះតែខំរក្សាសិល្បៈវប្បធម៌របស់យើងហ្នឹង គឺថាចង់ជួយឱ្យរបាំ និងវប្បធម៌របស់យើងបានគង់វង្សបានយូរ ដើម្បីឱ្យបរទេសគេស្គាល់»។
លោក ទេស សារឿម៖ «យើងមករស់នៅក្នុងប្រទេសថ្មី នៅក្នុងមហាប្រទេស បានសេចក្ដីថា យើងមិនមែនមកតែដៃទទេ ទេ។ យើងមកមានវប្បធម៌ មានសិល្បៈមកជាមួយហើយយើងខំរក្សាឱ្យបានគង់វង្ស ដើម្បីឱ្យកូនចៅយើងថា យើងមានសិល្បៈ មានវប្បធម៌ មានប្រវត្តិសាស្ត្រ មិនមែនមានតែខ្លួនទេ គឺថាយើងមានប្រវត្តិសាស្ត្រតាំងពីបរមបូរាណមកដែរ»។
ទាំងនេះគឺជាពាក្យសម្ដីរបស់អ្នកស្រី ទេស សំអឿន និងលោក ទេស សារឿម នៃសមាគមរក្សាមរតកខ្មែរក្នុងសហរដ្ឋអាមេរិក។
លោក ទេស សារឿម៖ «ក្រោយឆ្នាំ ១៩៧៥ ក្រោយពេលដែលខ្មែរក្រហម បានចូលទៅកាន់កាប់នៅក្នុងប្រទេសយើងទាំងមូល ខ្ញុំមានសេចក្ដីព្រួយបារម្ភ ខ្លាចលោយើងបាត់សម្បត្តិវប្បធម៌របស់យើង ដែលជាសម្បត្តិមានតម្លៃមិនអាចកាត់ថ្លៃបាននោះ គឺថាតម្លៃខ្លាំងពេក មិនអាចកាត់ថ្លៃបានទេ ហេតុដូច្នោះ យើងត្រូវតែរក្សាឱ្យបានគង់វង្ស មិនឱ្យភ្លេចទេ។ យ៉ាងហោច បើកាលណាខ្មែរក្រហម បំបាត់សិល្បៈនិងវប្បធម៌របស់ខ្មែរឱ្យអស់ យ៉ាងហោចក៏យើងមានសម្បត្តិវប្បធម៌របស់យើងនៅក្នុងប្រទេសដទៃទៀត ដែលខ្មែរយើងជាន់ក្រោយអាចរស់នៅ ដឹងថា យើងមានទ្រព្យសម្បត្តិរបស់យើង មាននៅទីនេះ ឬនៅក្នុងទីនោះ»។
នៅក្រោមរបបខ្មែរក្រហមដែលបានដឹកនាំប្រទេសកម្ពុជាអស់រយៈពេលជិត ៤ ឆ្នាំគឺចាប់ពីខែមេសាឆ្នាំ ១៩៧៥ ដល់ដើមឆ្នាំ ១៩៧៩ ពលរដ្ឋខ្មែរប្រមាណ ១លាន ៧សែននាក់ រួមទាំងបញ្ញវន្តនិងសិល្បករផង ត្រូវបានកាប់សម្លាប់ ឬស្លាប់ដោយសារការបង្អត់អាហារនិងការបង្ខំឱ្យធ្វើការហួសកម្លាំងជាដើម។
លោក ទេស សារឿម ដែលបច្ចុប្បន្នអាយុ ៨៧ ឆ្នាំនិងជាប្រធានសមាគមរក្សាមរតកខ្មែរក្នុងសហរដ្ឋអាមេរិក មិនបានឆ្លងកាត់របបខ្មែរក្រហមដោយផ្ទាល់ទេ ដោយលោកបានចាកចេញពីប្រទេសកម្ពុជា មករស់នៅសហរដ្ឋអាមេរិកនេះ តាំងពីឆ្នាំ ១៩៦៣ ដែលនៅពេលនោះ លោកបានចូលបម្រើការងារជាអ្នកផ្សាយព័ត៌មានអន្តរជាតិនៃវិទ្យុសំឡេងសហរដ្ឋអាមេរិក ក្នុងរដ្ឋធានីវ៉ាស៊ីនតោន ហើយបានបន្តធ្វើការងារពេញម៉ោងនេះ រហូតដល់ពេលលោកចូលនិវត្តន៍ នៅឆ្នាំ ២០០៤។
នៅឆ្នាំ ១៩៧១ លោក ទេស សារឿម ដែលមានស្រុកកំណើតនៅស្រុកសង្កែ ខេត្តបាត់ដំបង បានរៀបអាពាហ៍ពិពាហ៍ជាមួយភរិយារបស់លោក គឺអ្នកស្រី ទេស សំអឿន ដែលជាអតីតអ្នករាំរបាំព្រះរាជទ្រព្យម្នាក់មកពីប្រទេសកម្ពុជា បន្ទាប់ពីអ្នកស្រី សំអឿន បានចាកចេញពីប្រទេសកម្ពុជានៅឆ្នាំ ១៩៧០។
ក្រោយពីរស់នៅសហរដ្ឋអាមេរិកបានពីរឆ្នាំ អ្នកស្រី ទេស សំអឿន ក៏បានចាប់ផ្ដើមបង្ហាត់របាំប្រពៃណីខ្មែរដល់កូនសិស្សខ្មែរអាមេរិកាំង ដែលនៅពេលនោះ មានគ្នាតែ ៣ នាក់ប៉ុណ្ណោះ នៅក្រោមផ្ទះរបស់អ្នកស្រី ក្នុងរដ្ឋធានីវ៉ាស៊ីនតោនកាលគ្រានោះ។ ចំនួនកូនសិស្សដែលមករៀនរាំរបាំជាមួយអ្នកស្រី ចេះតែបន្តកើនឡើងជាបន្តបន្ទាប់ចាប់តាំងពីពេលនោះមក។
អ្នកស្រី ទេស សំអឿន មានប្រសាសន៍ថា៖
«បានលោកប្ដីខ្ញុំហ្នឹង គាត់ support [ជួយ] ច្រើន មិនមែននៅស្រួលទេនៅស្រុកអាមេរិកនេះ។ ណាមើលកូនតូចៗផង រត់ទៅបំបៅកូនផង រត់ទៅរាំខ្លួនឯងផង ហើយគាត់ហ្នឹង មើលកូនផង ហើយធ្វើការផង។ បើថាហក គេចេញរាំហើយ គាត់ត្រូវមើលកូនទៅ។ អាហ្នឹងជាការរស់នៅស្រុកអាមេរិក។ នេះខ្ញុំគ្រាន់តែជម្រាបត្រួសៗ»។
លោកនិងអ្នកស្រី ទេស មានកូនបីនាក់ ប្រុសពីរនិងស្រីមួយ។
អ្នកស្រី ទេស សំអឿន មានប្រសាសន៍ថា៖
«ដោយសាររឿងស្រលាញ់សិល្បៈ និងរក្សាវប្បធម៌របស់ខ្មែរយើងទៅ យើងត្រូវSacrifice [លះបង់] ខ្លួនឯងហ្នឹង ដើម្បីយើងធ្វើម៉េចឱ្យវាចេញឱ្យរួច។ ចេញឱ្យរួចយើងត្រូវរកទំនុកហើយ។ ចិញ្ចឹមកូនផង និងត្រូវមើលវប្បធម៌របស់យើងឱ្យគង់វង្សទៀត»។
នៅឆ្នាំ ១៩៨០ លោកនិងអ្នកស្រី ទេស ក៏បានចូលរួមបង្កើតនិងដឹកនាំអង្គការក្រៅ រដ្ឋាភិបាលមិនរកប្រាក់កម្រៃមួយ គឺសមាគមរក្សាមរតកខ្មែរ ក្នុងសហរដ្ឋអាមេរិកនេះ ដើម្បីគ្រប់គ្រងនិងដំណើរការក្រុមរបាំខ្មែរនេះ ជាផ្លូវការ ដោយលោក ទេស សារឿម ធ្វើជាប្រធានសមាគមនេះ ហើយភរិយារបស់លោក បម្រើការងារជានាយិកាផ្នែកសិល្បៈ តាំងពីពេលនោះរហូតមក។
លោក ទេស សារឿម មានប្រសាសន៍ថា៖
«គោលបំណងដ៏ធំរបស់សមាគម គឺថារក្សាកេរមរតក វប្បធម៌របស់ខ្មែរ គឺថា សិល្បៈ វប្បធម៌ ប្រវត្តិសាស្ត្រ ឬក៏អក្សរសាស្ត្ររបស់ខ្មែរ ដែលជាមរតកតាំងពីបុរាណកាលមកគឺថា យើងចង់រក្សាឱ្យបានគង់វង្សនៅក្នុងសហរដ្ឋអាមេរិកនេះ កុំឱ្យបាត់បង់ទៅវិញ ព្រោះថា នេះគឺជាកេរដំណែលដ៏ល្អបំផុត»។
លោក ទេស សារឿម បន្តថា៖
«ពីព្រោះកេរមរតកហ្នឹង ជាកេរមរតកមានតម្លៃ មានតម្លៃមិនអាចកាត់ថ្លៃបាន។ ម្យ៉ាងទៀត វាជាវិភាគទានមួយរបស់ជនជាតិអាមេរិកាំងកំណើតខ្មែរ ដែលមកពីប្រទេសកម្ពុជា មករស់នៅក្នុងមហាប្រទេសនេះ គឺថា មានអីយកមកជាវិភាគទាន។ មិនត្រឹមតែប៉ុណ្ណេះទេ គឺថាមានអ្វីដែលទុកឱ្យជនជាតិអាមេរិកាំងកំណើតខ្មែរ ដែលរស់នៅក្នុងសហរដ្ឋអាមេរិកឃើញថា យើងមានកេរដំណែលមកដែរ មិនមែនយើងទទេ ទេ។ ឧបមាថា ទៅក្នុងសាលារៀនគេដឹងហើយថា និស្សិតឬកូនសិស្សម្នាក់ៗ មិនមែនជាអាមេរិកាំងសុទ្ធសាធទេ គឺថាមានកំណើតពីនេះ ឬកំណើតពីនោះ។ អញ្ចឹង ខ្មែរមានស្អីខ្លះយកមកនេះ? យើងមានសិល្បៈ មានវប្បធម៌ មានអក្សរសាស្ត្រមានអីយកមកបង្ហាញគេដែរ។ ហេតុដូច្នោះ ខ្ញុំចង់ឱ្យខ្មែរយើង មិនត្រឹមតែមានសាមគ្គីភាពតែប៉ុណ្ណឹងទេ គឺថាឱ្យចេះថែរក្សាកេរមរតកដែលជារបស់យើងដ៏មានតម្លៃហ្នឹង នៅក្នុងមហាប្រទេសនេះតទៅទៀត ហើយឱ្យប្រពៃណីយើង មានរក្សាតទៅទៀត។ មិនមែនថាទុកប្រពៃណីយើងជាទី១ទេ ក៏ប៉ុន្តែ ឱ្យគេរាប់អានថា ប្រពៃណីយើង ក៏ជាប្រពៃណីមួយដ៏ល្អដែរ មកពីប្រទេសដែលមានអារ្យធម៌ដែរ មិនមែនមកពីប្រទេសព្រៃផ្សៃទេ ដែលមករស់នៅក្នុងសហរដ្ឋអាមេរិកនេះ»។
ក្រុមរបាំនៃសមាគមរក្សាមរតកខ្មែរក្នុងសហរដ្ឋអាមេរិកនេះ បានសម្ដែងនៅតាមទីកន្លែង និងព្រឹត្តិការណ៍ធំៗជាច្រើន ក្នុងតំបន់រដ្ឋធានីវ៉ាស៊ីនតោន ដូចជានៅមជ្ឈមណ្ឌល the Kennedy Center ស្ថាប័ន Smithsonian និងបណ្ណាល័យសភារបស់សហរដ្ឋអាមេរិកជាដើម។
ក្រុមនេះ ក៏ត្រូវបានអញ្ជើញទៅសម្ដែងនៅតាមសកលវិទ្យាល័យក្នុងរដ្ឋជាច្រើនទៀតក្នុងសហរដ្ឋអាមេរិករួមទាំងមហាវិទ្យាល័យ Hunter College និងសាកលវិទ្យាល័យ Columbia នៅបុរីញូវយ៉ក និងសាកលវិទ្យាល័យហាវៃ (University of Hawaii) ក្នុងរដ្ឋហាវៃ និងរដ្ឋផ្សេងៗទៀតផងដែរ។
មិនតែប៉ុណ្ណោះ ក្រុមរបាំនៃសមាគមនេះ ក៏បានចេញទៅសម្ដែងនៅតាមបណ្ដាប្រទេសមួយចំនួនទៀតដែរ ដូចជាប្រទេសអេហ្ស៊ីប អាហ្រ្វិកខាងត្បូង និងតួកគីជាដើម។
សមាគមរក្សាមរតកខ្មែរក្នុងសហរដ្ឋអាមេរិកនេះ បង្រៀនរបាំ ភ្លេង និងសិល្បៈខ្មែរផ្សេងៗទៀត ដោយឥតគិតថ្លៃដល់សាធារណជន ដែលចាប់អារម្មណ៍ ជាពិសេសគឺយុវជននិងកូនខ្មែរអាមេរិកាំង នៅក្នុងតំបន់ជុំវិញរដ្ឋធានីវ៉ាស៊ីនតោន ដែលរួមទាំងរដ្ឋម៉ារីលែន [Maryland] និងរដ្ឋវើជីនៀ [Virginia] ផងដែរ នៅរៀងរាល់រសៀលថ្ងៃអាទិត្យ ចាប់ពី ខែវិច្ឆិកា រហូតដល់ ខែមេសា ជារៀងរាល់ឆ្នាំ។
អ្នកស្រី ទេស សំអឿន មានប្រសាសន៍ថា៖
«បើមិនរក្សាទេ ក្មេងវាអត់ស្គាល់របាំយើងរបៀបម៉េច វប្បធម៌យើងរបៀបម៉េច។ មិនមែនបង្ហាត់ត្រឹមតែរបាំទេ សូម្បីតែរបៀបដើរនិងសំពះ គួរសមឪពុកម្ដាយចាស់ទុំ ខ្ញុំត្រូវតែបង្រៀនទាំងអស់។ បានសេចក្ដីថា ឥឡូវហ្នឹង យើងវារវល់ វាហត់ វាអីអញ្ចឹងណាស់ ប៉ុន្តែ ចេះតែខំប្រឹងប្រែងទៅ»។
កិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែងរបស់អ្នកស្រី ទេស សំអឿន ដើម្បីបង្ហាត់បង្រៀន និងសម្ដែងសិល្បៈប្រពៃណីខ្មែរក្នុងសហរដ្ឋអាមេរិកនេះ បាននាំឲ្យអ្នកស្រីទទួលបានរង្វាន់កិត្តិយសដ៏ធំមួយ។ នៅឆ្នាំ ១៩៩៨ ស្ថាប័នជាតិដើម្បីលើកស្ទួយសិល្បៈរបស់សហរដ្ឋអាមេរិក ឬ National Endowment for the Arts បានផ្ដល់ពានរង្វាន់ថ្នាក់ជាតិមួយជូនអ្នកស្រីចំពោះស្នាដៃបង្ហាត់បង្រៀននិងសម្ដែងសិល្បៈប្រពៃណីខ្មែរ ក្នុងសហរដ្ឋអាមេរិកនេះ។
អ្នកស្រី ទេស សំអឿន មានប្រសាសន៍ថា៖
«តាមប្រវត្តិរបស់ខ្ញុំហ្នឹង វាមិនមែនជាការស្រួលទេ តែបើកាលណាយើងមិនខិតខំ ក៏វាមិនបានសម្រេចដែរ។ វាមិនពិបាកខ្លាំងទេ តែវាក៏មិនស្រួលដែរ!»។
លោក ទេស សារឿម បន្ថែមថា៖
«ខ្មែរយើង ដែលជាជនជាតិអាមេរិកាំងកំណើតខ្មែរហ្នឹង គឺថាត្រូវតែមានអ្វីមួយដើម្បីបង្ហាញគេដែរ។ យើងមិនមែនមកទទេ ទេ គឺថាបង្ហាញម្ចាស់ស្រុកហ្នឹងថា អ្នកហ្នឹងមក មិនមែនអត់ខ្លឹមសារទេ គឺថាមានអីមកផ្ដល់ជាវិភាគទានជូនដល់ប្រទេសដែលជាប្រទេសទទួលអ្នកដែលមកពីក្រៅនេះ ព្រោះប្រទេសនេះ គេហៅថា ប្រទេសដែលចម្រុះជាតិសាសន៍ គឺថាក្នុងបណ្ដារដ្ឋទាំង ៥០ហ្នឹង គឺមានមានជាតិសាសន៍ហ្នឹងច្រើន»។
រៀងរាល់ ខែមេសា ដែលជាខែចូលឆ្នាំប្រពៃណីជាតិខ្មែរ ក្រុមរបាំនៃសមាគមរក្សាមរតកខ្មែរក្នុងសហរដ្ឋអាមេរិកនេះ ជាទូទៅសម្ដែងសិល្បៈផ្សេងៗជូនសាធារណជនទស្សនា។
លោក ទេស សារឿម បានថ្លែងទៅកាន់ទស្សនិកជនដែលមកទស្សនាការសម្ដែងសិល្បៈនៃក្រុមរបស់លោកនេះយ៉ាងដូច្នេះថា៖
«ខ្ញុំសូមជម្រាបជូនលោកលោកស្រី អ្នកនាងកញ្ញាទាំងអស់គ្នាថា សិល្បៈកេរមរតកខ្មែរនៅរស់រាន និងរឹងមាំនៅក្នុងសហរដ្ឋអាមេរិកនេះ»។
អ្នកស្រី Sylvia Kiep គឺជាទស្សនិកជនខ្មែរអាមេរិកាំងម្នាក់មកពីរដ្ឋវើជីនៀ៖
«លោក ទេស សារឿម គឺថាគាត់មានឧត្ដមគតិដ៏ប្រសើរ ហើយគាត់ប្រឹងប្រែងធ្វើសមាគមរបស់គាត់ ឱ្យបានជឿនលឿន។ គាត់តែងតែមានការបង្ហាត់បង្រៀន។ បើសិនណាជាមិនមានគាត់ជ្រោមជ្រែងយ៉ាងនេះ ប្រហែលជាអារ្យធម៌យើង មិនអាចធ្វើឱ្យគេស្គាល់បានរហូតមកដល់សព្វថ្ងៃទេ។ ខ្ញុំសូមសរសើរគាត់អស់ពីដួងចិត្ត ទាំងគាត់ ទាំងភរិយារបស់គាត់ និងទាំងអ្នកដែលហាត់រៀនទាំងអស់។ រាល់ថ្ងៃអាទិត្យ គាត់តែងតែបង្ហាត់បង្រៀនរបាំគ្រប់សព្វទាំងអស់នេះ»។
អ្នកស្រី Sylvia Kiep បន្ថែមថា៖
«បើយើងមិនរក្សាទេ ការណ៍នោះ នឹងរលាយបាត់អស់។ ហើយយើងមិនដឹងថាភ្លេងខ្មែរវាយ៉ាងម៉េច។ ប្រវត្តិពេលបុណ្យទាន តើយើងមានរបាំអីយ៉ាងម៉េច? យើងនឹងបាត់បង់នូវទំនៀមទម្លាប់របស់យើង នូវរបាំ នូវភ្លេង នូវអ្វីៗដែលយើងមាននោះ។ បើយើងមិនរក្សា យូរៗទៅ យើងនឹងបាត់អស់ហើយ ហើយយើងក៏ភ្លេចថា យើងជាជនជាតិខ្មែរ»។
អ្នកស្រី ទេស សំអឿន មានប្រសាសន៍ថា៖
«ខ្ញុំសប្បាយចិត្ត! ចាប់ផ្ដើមតាំងពីឆ្នាំ ១៩៧២ មករហូតមកដល់ពេលនេះ ខ្ញុំអត់ដែលថាស្ដាយស្រណោះម៉េចបានមកធ្វើអញ្ចឹង ហត់ណាស់អីទេ។ អត់ទេ គឺថាសប្បាយចិត្តណាស់។ ខ្ញុំខំរក្សាហ្នឹង គឺថាបន្តពីអ្នកគ្រូខ្ញុំមក ព្រោះអ្នកគ្រូខ្ញុំ អ៊ំស្រីខ្ញុំហ្នឹង Pass [បន្ត] មកឱ្យខ្ញុំហើយ ខ្ញុំត្រូវរក្សាទុកសិល្បៈវប្បធម៌របស់យើងទុក។ បើមិនបានដូចគាត់ ឱ្យតែបានជិតក្បែរគាត់ ក៏បានដែរចាស៎»។
អ្នកនាង ចូអាន ភីខូរី (Joanna Pecore) នាយកនៃមជ្ឈមណ្ឌលសិល្បៈនិងវប្បធម៌អាស៊ីនៃសាកលវិទ្យាល័យ Towson University ក្នុងរដ្ឋម៉ារីលែន ដែលលេងឧបករណ៍ភ្លេងបុរាណខ្មែរ ក្នុងក្រុមសិល្បៈនៃសមាគមរក្សាមរតកខ្មែរក្នុងសហរដ្ឋអាមេរិកនេះដែរ មានប្រសាសន៍ថា៖
«អញ្ចឹងហើយបានជាខ្ញុំជាប់ចិត្តនឹងស្វាមីភរិយាមួយគូរនេះ។ ខ្ញុំចង់សួរថា តើនរណាទទួលបន្ទុកកិច្ចការនេះ? អ្នកដឹងទេ យើងមានអ្នកស្រី សំអឿន ដែលជាគ្រូរបាំ និងលោក សារឿម ដែលបានជួយជ្រោមជ្រែងគាត់រាប់សិបឆ្នាំមកហើយនេះ។ តាមពិត វាមើលទៅដូចជាអង្គការរបស់គ្រួសារមួយអញ្ចឹង ហើយប្ដីប្រពន្ធមួយគូរនេះ ជាអ្នកបង្រួបបង្រួមសហគមន៍ខ្មែរទាំងមូល ហើយពួកគាត់ ក៏មានគ្រូៗជាច្រើនដែលធ្វើការជាមួយពួកគាត់ដែរ។ លោក សារឿម និងអ្នកស្រី សំអឿន បានរក្សាក្រុមនេះឱ្យនៅស្ថិតស្ថេរជាង ៣០ ឆ្នាំមកហើយ»។
ពេលអ្នកយកព័ត៌មាន VOA សួរថា តើការណ៍នេះមានអត្ថន័យដូចម្ដេចសម្រាប់អ្នកនាងផ្ទាល់ អ្នកនាង Joanna Pecore មានប្រសាសន៍ថា៖
«វាមានន័យជ្រាលជ្រៅណាស់សម្រាប់ខ្ញុំ។ ខ្ញុំចង់និយាយថា ខ្ញុំបានចាប់ផ្ដើមពីគម្រោងសិក្សាមួយសម្រាប់សាលារបស់ខ្ញុំតាំងពីជាង ២០ ឆ្នាំមុនម្ល៉េះ។ ខ្ញុំគិតថា រឿងនេះ បានកើតឡើងដល់មនុស្សជាច្រើននាក់ទៀតដែរដែលបានចូលប្រឡូកជាមួយក្រុមនេះ។ យើងបានចាប់ផ្ដើមធ្វើការជាមួយពួកគាត់ ហើយយើងក៏ចាប់ផ្ដើមដឹងថាមានមនោសញ្ចេតនាជាច្រើន សោភណភាព ប្រពៃណី និងទេពកោសល្យជាច្រើន ដែលយើងចេះតែចង់រៀននិងដឹងបន្ថែមទៀត និងចង់ក្លាយជាចំណែកមួយនៅក្នុងក្រុមនេះដែរ។ តាមពិត ក្រុមនេះ ធ្វើការងារសម្បើមណាស់ ទោះបីជាពួកគាត់មិនសូវមានធនធានច្រើនក៏ដោយ ដូច្នេះការចូលរួមចំណែករបស់អ្នក ពិតជាបានជួយក្រុមនេះ។ នៅពេលដែលខ្ញុំចូលប្រឡូកក្នុងក្រុមនេះផ្ទាល់ នោះខ្ញុំមានអារម្មណ៍ថា ខ្ញុំអាចជួយពួកគាត់បានតាមរបៀបនេះ ហើយខ្ញុំបន្តរៀននិងជួយក្នុងពេលទន្ទឹមគ្នា»។
អ្នកនាង Joanna Pecore បន្តថា៖
«ក្រុមនេះតែងតែផ្ដល់អ្វីមួយដល់យើងជានិច្ច។ ខ្ញុំនៅជាមួយក្រុមនេះយូរហើយ តែខ្ញុំមិនចេះតែថាតាមគេនោះទេ ប៉ុន្តែ ខ្ញុំស៊ាំនឹងអ្វីៗដែលក្រុមនេះធ្វើ។ រាល់ពេលដែលយើងនាំការសម្ដែងសិល្បៈនេះ ទៅក្រៅសហគមន៍ខ្មែរ អ្នកទស្សនា ចេះតែសួររកទៀតថាតើពួកគេអាចមើលការសម្ដែងនេះបានពេលណាទៀត ពីព្រោះពួកគេចង់មើលទៀត ដោយសារវាមានតែមួយគត់[ក្នុងសហរដ្ឋអាមេរិកនេះ]»។
មុនពេលសម្ដែងម្តងៗ ក្រុមរបាំនេះតែងតែហាត់សមនិងផ្ចិតផ្ចង់ក្បាច់រាំនិងចង្វាក់ភ្លេងរបស់ពួកគេយ៉ាងយកចិត្តទុកដាក់ ដើម្បីឱ្យត្រឹមត្រូវតាមក្បួនខ្នាតនៃសិល្បៈបុរាណនិងប្រពៃណីខ្មែរ។
លោក ទេស សារឿម មានប្រសាសន៍ថា៖
«ដូចថ្ងៃនេះជាដើម យើងមកសម្ដែងដោយឥតគិតពីប្រាក់កម្រៃអីទេ គឺថាសម្ដែងដើម្បីឱ្យមហាជនទូទៅបានឃើញសិល្បៈ និងវប្បធម៌របស់យើងថា តើវាមានលម្អស្រស់ស្រាយប៉ុណ្ណា របាំយើងវាមានលក្ខណៈប្រិមប្រិយយ៉ាងម៉េចខ្លះ ហើយភ្លេងរបស់ខ្មែរយើង ភ្លេងពិណពាទ្យហ្នឹងមានតម្លៃ និងសម្រស់និងសំឡេងយ៉ាងម៉េច។ ពួកអ្នកភ្លេងភាគច្រើនរៀនតាមរបៀបពិណពាទ្យខ្មែរហ្នឹង គឺថាមិនចាំបាច់មើល Noteឬ Music Sheet [អក្សរភ្លេង] អីទេ គឺថាវាយ ឬប្រគំភ្លេងដោយចាំមាត់តែម្ដង ហើយចំណែកខាងរបាំយើង គឺថាគ្រូបង្ហាត់យ៉ាងដិតដល់ គឺថារាំទៅតាមក្បាច់របស់យើង»។
លោក ជុំ ង៉ិ គឺជាគ្រូបង្ហាត់ភ្លេងម្នាក់នៅក្នុងក្រុមរបាំនៃសមាគមរក្សាមរតកខ្មែរក្នុងសហរដ្ឋអាមេរិកនេះ។ លោកក៏ជាជ័យលាភីម្នាក់ដែរនៃរង្វាន់សិល្បៈដែលផ្ដល់ដោយស្ថាប័នជាតិ ដើម្បីលើកស្ទួយសិល្បៈរបស់សហរដ្ឋអាមេរិក។
«តាមខ្ញុំសង្កេតមើលតាំងពីខ្ញុំមករស់នៅសហរដ្ឋអាមេរិកនេះ សមាគមរបស់គាត់វាជាង ៣០ ឆ្នាំមកហើយ តែខ្ញុំទើបមកចូលនៅឆ្នាំ ១៩៨៤ ឬ ១៩៨៥ ក្នុងសមាគមរបស់គាត់ ដើម្បីជួយបង្រៀនសិស្ស ឃើញថា គាត់ធ្វើការបានល្អ គឺថាគាត់ចេះអប់រំក្មេងៗនៅក្នុងសហរដ្ឋអាមេរិកនេះ ដើម្បីឱ្យស្គាល់នូវវប្បធម៌ខ្មែរយើង ហើយគាត់ប្រកូកប្រកាសអ្នកដែលគាត់ស្គាល់ដូចជាមិត្តភ័ក្ដិគាត់ខ្លះពីជំនាន់ដែលគាត់នៅ ហើយពីជំនាន់ក្រោយមកទៀត គាត់ចេះតែប្រមូលផ្ដុំ ដើម្បីឱ្យខ្មែរយើងស្គាល់នូវវប្បធម៌ខ្មែរ និងសិល្បៈហើយនិងប្រពៃណីរបស់ខ្មែរ»។
ក្រុមគ្រួសារខ្មែរអាមេរិកាំងដែលបាននាំកូនចៅមកហាត់រាំរបាំ និងរៀនលេងភ្លេងក្នុងសមាគមរក្សាមរតកខ្មែរក្នុងសហរដ្ឋអាមេរិកនេះ បានស្រាក់គ្នារួមចំណែកឧបត្ថម្ភម្ហូបអាហាររៀងរាល់សប្ដាហ៍ សម្រាប់គ្រូបង្រៀន និងកូនសិស្សដែលមកហាត់រៀននិងសមនៅរៀងរាល់ថ្ងៃអាទិត្យ។
លោក ទេស សារឿម មានប្រសាសន៍ថា៖
«មាតាបិតាដែលមានកូនចៅគួរតែមើលរបាំហ្នឹង គួរតែនាំកូនចៅទៅមើលរបាំហ្នឹង ដើម្បីឱ្យមានសេចក្ដីបដិព័ទ្ធ ហើយចង់ឱ្យកូនចៅរៀនរបាំខ្មែរ ដើម្បីឱ្យស្គាល់សិល្បៈខ្មែរ។ គ្រូបង្រៀនដែលបង្រៀនហ្នឹង អាចនិយាយជាភាសាខ្មែរ អាចនិយាយជាភាសាអង់គ្លេស ហើយមិនតែប៉ុណ្ណោះទេ គឺបង្រៀនពីទំនៀមទម្លាប់ឱ្យចេះសំពះ ឱ្យចេះជម្រាបសួរអីជាដើម គឺថាមិនឱ្យភ្លេចពីវប្បធម៌ខ្មែរទេ។ យើងដឹងហើយនៅសាលានៅទីនេះ គេបង្រៀនពីរបៀបសហរដ្ឋអាមេរិកហើយ គេបង្រៀនពីប្រពៃណីអាមេរិកាំងភាគច្រើន។ ហេតុដូច្នោះ ដើម្បីឱ្យស្គាល់ប្រពៃណីយើង គ្រូបង្រៀនយើងតែងតែប្រាប់សិស្សានុសិស្សដែលរៀនហ្នឹង ឱ្យរៀនរបៀបខ្មែរ ឱ្យចេះជម្រាបសួរ ឱ្យចេះជម្រាបលា ហើយសំពះអីជាដើមហ្នឹង គឺថាទំនៀមទម្លាប់ខ្មែរនៅសល់ទាំងអស់»។
អ្នកនាង វេប លីនដា (Linda Webb) គឺជាអ្នករាំម្នាក់ក្នុងក្រុមរបាំនៃសមាគមនេះ។
«ដោយសារពួកយើងរស់នៅក្នុងសហរដ្ឋអាមេរិក គ្រប់គ្នាចេះតែចង់ក្លាយជាអាមេរិកាំង។ ដូច្នេះ ខ្ញុំចង់រក្សាសិល្បៈខ្មែរ សម្រាប់អនាគតកូនៗរបស់ពួកយើង ហើយថែមទាំងចង់បង្ហាញសិល្បៈខ្មែរដល់ពលរដ្ឋអាមេរិកាំងនិងជនទាំងឡាយដែលមករស់នៅក្នុងប្រទេសនេះ ឱ្យឃើញថាតើពួកយើងមកពីណា និងឃើញថានេះគឺជាឫសគល់នៃដើមកំណើតរបស់ពួកយើង»។
អ្នកនាង ដួង ទេពវិសាល (Tepvisal Duong) ក៏ជាអ្នករាំម្នាក់ដែរនៅក្នុងក្រុមនេះ។
«ក្នុងរយៈពេល ២ឬ៣ ឆ្នាំទៅមុខទៀត ពោលគឺក្នុងជំនាន់របស់ខ្ញុំ ខ្ញុំចង់ឃើញកម្ពុជា កាន់តែល្បីល្បាញជាងនេះទៀត។ ជាញឹកញយ ខ្ញុំមានអារម្មណ៍ថា កម្ពុជាតូចពេករហូតដល់ពេលខ្លះគេភ្លេចអំពីប្រទេសមួយនេះ។ មនុស្សជាច្រើនចាត់ទុកថា ថៃនិងវៀតណាម ជាវប្បធម៌នៃតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍ ហើយជារឿយៗ ភ្លេចកម្ពុជា។ ហេតុដូច្នេះ ខ្ញុំចង់ចេញមុខក្នុងជំនាន់របស់ខ្ញុំ។ ខ្ញុំចង់ឱ្យមានអ្នករាំច្រើនថែមទៀតចូលរួម ពីព្រោះថា មិនមានអ្នករាំច្រើនទេ ហើយយើងមានវប្បធម៌ជាច្រើនទៀតដែលត្រូវរៀនសូត្រអំពី។ ដូច្នេះ ខ្ញុំសង្ឃឹមថា នៅជំនាន់ខ្ញុំនេះ នឹងមានអ្នកដែលមានចិត្តប្រតិព័ទ្ធ និងចូលមករាំជាមួយពួកយើង ហើយមិនត្រឹមតែរាំទេ គឺថែមទាំងរៀនអំពីវប្បធម៌ខ្មែរថែមទៀតផង»។
នៅឆ្នាំ ២០១៧ លោក ទេស សារឿម និងអ្នកស្រី ទេស សំអឿន ក៏ត្រូវបានផ្ដល់កិត្តិយសដោយរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាផងដែរចំពោះស្នាដៃនៃការខិតខំថែរក្សាវប្បធម៌និងប្រពៃណីខ្មែរក្នុងសហរដ្ឋអាមេរិកនេះ។
លោក ជុំ ប៊ុនរ៉ុង គឺជាអតីតឯកអគ្គរាជទូតខ្មែរប្រចាំនៅសហរដ្ឋអាមេរិក។
«ការដែលយើងបានយកវប្បធម៌ ប្រពៃណីជាតិ ជាអារ្យធម៌របស់យើង មកផ្សព្វផ្សាយមកការពារ រក្សានៅប្រទេសគេនេះ វាគឺជាគុណសម្បត្តិមួយធំធេងណាស់របស់លោក ទេស សារឿម ដែលលោកមានគ្រួសាររបស់លោក ភរិយារបស់លោកជាគ្រូរបាំបុរាណនៅក្នុងព្រះបរមរាជវាំងយើងពីដើមមក។ គាត់អាយុជាង ៨០ ឆ្នាំហើយ ប៉ុន្តែទោះជាយ៉ាងនេះក្ដី គ្រួសារគាត់និងគាត់គឺថា ខិតខំប្រឹងប្រែងណាស់ ដើម្បីការពារនូវវប្បធម៌ជាតិយើង ព្រះពុទ្ធសាសនាយើង ទំនៀមទម្លាប់យើង ដែលលោកក៏យល់ដូចយើងនូវផលប្រយោជន៍ក្នុងការការពារអត្តសញ្ញាណរបស់ជាតិយើង»។
ក្រៅពីការបង្ហាត់បង្រៀននិងសម្ដែងសិល្បៈខ្មែរហើយនោះ ក្រុមសិល្បៈនៃសមាគមរក្សាមរតកខ្មែរក្នុងសហរដ្ឋអាមេរិកនេះ ក៏បានជួយជ្រោមជ្រែងសមាគមនិងក្រុមផ្សេងៗទៀតដែរ ដូចជាក្រុមរបាំខ្មែរនៅក្នុងរដ្ឋ North Carolina ជាដើម។
លោក ទេស សារឿម មានប្រសាសន៍ថា៖
«ខ្ញុំបានផ្ដល់ដូចជាស្បៃ មកុដ ដែលយើងបានប្រើហើយ ហើយមិនបានប្រើតទៅទៀតហ្នឹង បានប្រគល់ជូនទៅសមាគមរបស់គាត់ ដើម្បីឱ្យគាត់បង្កើតក្រុមរបាំមួយក្រុមទៀតនៅក្នុងរដ្ឋដែលឆ្ងាយពីទីនេះជិត ៥០០ម៉ៃឬជិត ៨០០គីឡូម៉ែត្ រពីរដ្ឋធានីវ៉ាស៊ីនតោន។ ឱ្យគាត់បង្កើតនៅក្នុងក្រុមនោះទៀត គឺថាក្រុមណាក៏ដោយ ឱ្យតែស្រលាញ់សិល្បៈវប្បធម៌ដូចគ្នា សមាគមនេះ មានកថាខណ្ឌមួយដែលថាឱ្យធ្វើaffiliate [ទាក់ទងគ្នា]។ អ្នកណាដែលមានបំណងរក្សាសិល្បៈនិងវប្បធម៌ដូចគ្នា គឺយើងធ្វើជាសាខាជាមួយគ្នាបាន»។
អ្នកស្រី Jackie White ដែលមានកូនចិញ្ចឹមខ្មែរម្នាក់ដែរនោះ គឺជានាយិកានៃមជ្ឈមណ្ឌលសហគមន៍ព្រះវិហារ ឬ Preah Vihear Community Center នៅក្នុងរដ្ឋ North Carolina។
«ខ្ញុំគិតថា ក្រុមនេះគឺជាក្រុមដ៏មហស្ចារ្យ។ ពួកគេខំប្រឹងប្រែងសំបើមណាស់ ដូចអ្នកឃើញស្រាប់ហើយថា តើពួកគេធ្វើការល្អប៉ុណ្ណានោះ។ ពួកគេខំប្រឹងប្រែងដោយមិនខ្លាចនឿយហត់ ដើម្បីធ្វើឱ្យការសម្ដែងសិល្បៈរបស់ពួកគេល្អឥតខ្ចោះ។ នេះគឺជាគំរូដ៏អស្ចារ្យមួយសម្រាប់គ្រប់ក្រុមរបាំផ្សេងៗទៀត មិនត្រឹមតែនៅក្នុងសហរដ្ឋអាមេរិកប៉ុណ្ណោះទេ តែនៅទូទាំងសកលលោកទាំងមូលថែមទៀតផង។ យើងអាចធ្វើការរួមគ្នា ដើម្បីថែរក្សាសិល្បៈ របាំនិងតន្ត្រីខ្មែរ សម្រាប់មនុស្សជំនាន់ក្រោយៗទៀត។ ដូច្នេះ ពួកគេ គឺជាអ្នកលើកទឹកចិត្តកម្រិតពិភពលោកសម្រាប់ក្រុមពួកយើង»។
ប៉ុន្តែ ទោះជាមានភាពល្បីល្បាញយ៉ាងនេះក្ដី សមាគមរក្សាមរតកខ្មែរក្នុងសហរដ្ឋអាមេរិកនេះ កំពុងប្រឈមមុខនឹងស្ថានភាពលំបាកក្នុងការស្វែងរកអ្នកបន្តវេននៅក្នុងកិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែងថែរក្សាវប្បធម៌ខ្មែរក្នុងសហរដ្ឋអាមេរិកនេះ។
លោក ទេស សារឿម មានប្រសាសន៍ថា៖
«ខ្ញុំមិនចង់ធ្វើជាប្រធានសមាគមរហូតទេ ចង់ឱ្យមានប្រធានថ្មីអញ្ចឹងដែរ។ ខ្ញុំចង់ឱ្យក្មេងៗថ្មី ដែលមានកម្លាំងប្រាជ្ញាផង កម្លាំងកាយផង ឱ្យមកជួយខាងសិល្បៈវប្បធម៌ខ្មែរយើង ឱ្យបានគង់វង្ស ទាល់តែមានកម្លាំងខ្លាំងទាំងផ្លូវកាយ ទាំងផ្លូវចិត្ត ទាំងផ្លូវប្រាជ្ញា ដើម្បីឱ្យជួយតទៅទៀត។ សព្វថ្ងៃ កំពុងតែរកតទៅទៀត។ ដូចព្រះពុទ្ធអង្គ មានពុទ្ធដីកាស្រាប់ហើយថា មនុស្សយើង វាមិនទៀងទេ គឺថាអនិច្ចំ មិនដឹងទៅថ្ងៃណា មកថ្ងៃណាទេ គឺថា យើងមើលមិនឃើញ ហេតុដូច្នេះ ចង់ឱ្យមានអ្នកក្មេងៗមកកាន់តទៅទៀត ដើម្បីជាតំណរបស់ខ្ញុំ ទោះបីខ្ញុំនៅរស់ហ្នឹងក៏ដោយ គឺខ្ញុំចង់នៅជួយតាមក្រោយ។ ខ្ញុំនៅតែជួយតទៅទៀត ឱ្យតែមាននរណាមួយសុខចិត្តមកទទួល។ ខ្ញុំសុខចិត្តប្រគល់ឱ្យដោយសុទ្ធចិត្ត ហើយមានសេចក្ដីរីករាយថែមទៀត ដើម្បីបន្តសមាគមហ្នឹងឱ្យបានរស់រានមានជីវិតយូរតទៅទៀត មិនមែនត្រឹមតែខ្ញុំ ភរិយារបស់ខ្ញុំ កូនរបស់ខ្ញុំប៉ុណ្ណោះទេ រហូតដល់ចៅ ចៅទួតក៏ដោយគឺដើម្បីរក្សាកេរ្តិ៍ឈ្មោះ ទ្រព្យសម្បត្តិវប្បធម៌របស់យើង ឱ្យបានគង់វង្ស»។
អ្នកស្រី ទេស សំអឿន មានប្រសាសន៍ថា៖
«អញ្ចឹងហើយ ចេះតែខំប្រឹងប្រែងធ្វើម៉េចអង្វរឱ្យឪពុកម្ដាយហ្នឹង កុំឱ្យឈប់។ ឱ្យចេះតែបន្តទៅទៀតទៅ ហើយនិងលោកគ្រូអ្នកគ្រូ។ អ្នកគ្រូដែលបង្រៀនជាមួយខ្ញុំហ្នឹង ដូចជាកូនចិញ្ចឹមរបស់ខ្ញុំអញ្ចឹង អ្នកគ្រូ ទេវី ហ្នឹង។ ខ្ញុំចេះតែប្រាប់គាត់ ឱ្យជួយបន្តសិល្បៈវប្បធម៌របស់យើងហ្នឹង បន្តទៅទៀត ដូចថា ខ្ញុំវាចេះតែចាស់ហើយ ត្រូវឱ្យគាត់ជួយបន្តទៅទៀត។ ប៉ុន្តែ យើងនៅចាំមើលទៀត ព្រោះកូនគាត់គ្នានៅរៀន រៀន College មិនទាន់ចប់ទាំងពីរ។ អាហ្នឹង ខ្ញុំយល់គាត់។
ប៉ុន្តែ អ្នកស្រី ទេស សំអឿន មានប្រសាសន៍បន្តថា៖
«ខ្ញុំមិនទៅណាទេ មិនចោលទៅណាទេ គ្រាន់តែធ្វើម៉េចយើងជួយបន្តទៀត ដើម្បីកុំឱ្យបាត់បង់សិល្បៈវប្បធម៌របស់យើង។ ថ្ងៃណា ដូចថាយើងវារមិនរួច អាហ្នឹងចាំយើងគិតតទៅទៀត ចាស៎ ប៉ុន្តែ សព្វថ្ងៃហ្នឹង ចេះតែជួយរហូតទៅ»។
លោក ទេស សារឿម មានប្រសាសន៍បន្ថែមថា៖«ខ្ញុំចង់ឱ្យគេស្គាល់ខ្ញុំជាជនជាតិអាមេរិកាំង ដើមកំណើតខ្មែរ ហើយមិនដែលភ្លេចខ្មែរ»៕
