វាគ្មិនមួយក្រុមបាននិយាយទៅកាន់ពលរដ្ឋខ្មែរអាមេរិកាំងកាលពីខែវិច្ឆិកាកន្លងទៅនេះ ដោយស្នើថាអនាគតកម្ពុជានៅមានសង្ឃឹមនៅឡើយក៏ប៉ុន្តែការផ្លាស់ប្តូរនានា នឹងត្រូវកើតឡើងតាមរយៈមធ្យោបាយអហិង្សាផ្សេងៗគ្នា។
ថ្លែងទៅកាន់ក្រុមមួយក្នុងកិច្ចពិភាក្សាក្នុងសាកលវិទ្យាល័យ ប៊ឺកលី រដ្ឋកាលីហ្វ័រញ៉ា លោក រីឆាដ សូឡូម៉ុង (Richard Solomon) អតីតអនុរដ្ឋមន្ត្រីក្រសួងការបរទេសសហរដ្ឋអាមេរិកមានប្រសាសន៍ថា នេះជាយុគ«សម័យថ្មី»នៃកិច្ចការអន្តរជាតិដែលបង្កើតឡើងដោយប្រព័ន្ធអ៊ិនធឺណិត និងប្រព័ន្ធទំនាក់ទំនងអេឡិកត្រូនិកផ្សេងៗទៀតដែលធ្វើឲ្យក្លាយជាមធ្យោបាយថ្មីនៃការផ្លាស់ប្តូរនៅកន្លែងនានាដូចជាប្រទេសកម្ពុជាជាដើម។
លោក Solomon ដែលជានាយកវិទ្យាស្ថានសន្តិភាពសរអា (United States Institute of Peace) ជាវាគ្មិននៃកិច្ចពិភាក្សាស្តីពីកិច្ចព្រមព្រៀងទីក្រុងប៉ារីសនិងស្ថានការណ៍ក្នុងប្រទេសកម្ពុជាបច្ចុប្បន្ន។ លោកបានថ្លែងទៅកាន់ក្រុមអ្នកចូលរួមដែលមានមនុស្សជាច្រើនបាននិយាយថាពួកគេស្រងាកចិត្តនឹងការរីកចម្រើនដែលរដ្ឋាភិបាលបានធ្វើបន្ទាប់ពីការចុះហត្ថលេខាលើសន្ធិសញ្ញាទីក្រុងប៉ារីសកាលពីថ្ងៃទី២៣ ខែតុលាឆ្នាំ១៩៩១។
«ក្តីសង្ឃឹមពិតប្រាកដដែលខ្ញុំឃើញគឺទាក់ទងខ្លាំងទៅលើឧទាហរណ៍ដែលកំពុងកើតឡើងនៅប្រទេសកាន់សាសនាអ៊ិស្លាម ដូចជាចលនាបដិវត្តន៍ក្នុងពិភពអារ៉ាប់។ មួយផ្នែកអាចដូចជាបដិវត្តន៍នៅប្រទេសភូមាដែលការផ្លាស់ប្តូរនោះ កើតឡើងដោយសារតែសម្ពាធពីមហាជន។ ប្រសិនបើមានការរៀបចំល្អនឹងអាចនាំឲ្យមានការផ្លាស់ប្តូរដ៏ធំធេងក្នុងរដ្ឋាភិបាល»។
លោកបានផ្តល់តម្លៃនៃបណ្តាញព័ត៌មានអេឡិកត្រូនិកទាក់ទងនឹងការផ្លាស់ប្តូរយ៉ាងដូច្នេះទៀតថា៖
«វាផ្តល់ឲ្យមានសំឡេងឮយ៉ាងខ្លាំងទៅកាន់មហាជននិងបណ្តាប្រទេសជាច្រើន។ ប្រព័ន្ធនេះអាចផ្តួលរំលំរដ្ឋាភិបាលអាក្រក់ដូចយើងដឹងហើយនៅក្នុងប្រទេស អេហ្ស៊ីប ក្នុងប្រទេសលីប៊ី ក្នុងប្រទេសទុយនេស៊ី និងបណ្តាប្រទេសដទៃទៀតដែលមានអ្នកដឹកនាំមហាពុករលួយ»។
បទសម្ភាស៍និងព្រឹត្តិការណ៍ផ្សេងទៀតទាក់ទងនឹងខួបនៃសន្ធិសញ្ញាទីក្រុងប៉ារីស៖
លោក ផៃ ស៊ីផាន អ្នកនាំពាក្យមួយរូបនៃរដ្ឋាភិបាលបានអះអាងថា ប្រទេសកម្ពុជានិងប្រទេសអារ៉ាប់និងប្រទេសផ្សេងៗទៀតដែលកំពុងមានបញ្ហាខុសគ្នាដូចមេឃនិងដី ទាំងប្រព័ន្ធនយោបាយ ការចូលរួមរបស់ប្រជាពលរដ្ឋក្នុងប្រព័ន្ធលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យសេរីពហុបក្ស។
«អាហ្នឹង យើងមិនអាច ប្រដូចជាមួយគេបានទេ។ យើងដឹងហើយនូវស្ថានភាពនេះ ទាំងទិសដៅបង្កឲ្យមានសេរីភាពដល់ប្រជាពលរដ្ឋនៅក្នុងការចូលរួមអភិវឌ្ឍសង្គមសេរីមួយ សង្គមលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ ដែលអំណាចធំលើអំណាចរបស់ប្រជាពលរដ្ឋដែលលោកមានសិទ្ធិក្នុងការជ្រើសរើសអ្នកដឹកនាំគណបក្ស ដែលលោកទុកចិត្តហ្នឹងគឺយើងបានធ្វើជាបណ្តើរៗ»។
លោកបានទាញឲ្យមានការចាប់អារម្មណ៍ពីប្រវត្តិតស៊ូដើម្បីការផ្លាស់ប្តូរនៅកម្ពុជា តាមរយៈបរទេស និងចលនាតស៊ូដោយក្រុមខ្មែរក្រហមដែលកម្ពុជាធ្លាប់ជួបប្រទះ បានធ្វើឲ្យប្រទេសរងគ្រោះដល់បច្ចុប្បន្ន។
«បទពិសោធន៍កន្លងមកពីការបះបោរ អំពីឆ្លងកាត់អំពីការផ្លាស់ប្តូរអំណាចតាមរយៈហិង្សា មានការពិសោធន៍អំពីការបាត់បង់សិទ្ធិសេរីភាពប្រជាពលរដ្ឋទាំងស្រុង គឺនៅរបបប្រល័យពូជសាសន៍។ អាហ្នឹងជាការពិសោធន៍ដើមរបស់យើង។ ហើយការពិសោធន៍នៃសង្គ្រាមស៊ីវិលដែលធ្វើឲ្យយើងដើរថយក្រោយប្រៀបធៀបជាមួយ អ្នកជិតខាងជាបទពិសោធន៍មួយដ៏ត្រឹមត្រូវហើយជាការចារទុកនៅក្នុងចិត្តយើង ហើយយើងធ្វើដូចម្តេចឲ្យគេចផុតពីហ្នឹង។ នេះជាការពិសោធន៍គ្រឹះរបស់យើង»។
លោកបានបន្ថែមថា បញ្ហាដែលកើតឡើងនៅពិភពអារ៉ាប់និងប្រទេសដទៃទៀតហ្នឹងជាមេរៀនសម្រាប់កម្ពុជាក្នុងថ្ងៃអនាគត។
ចលនាបដិវត្តន៍នៅពិភពអារ៉ាប់ ឬហៅថា អារ៉ាប់ស្រ្ពីង (Arab Spring) ឃើញថាមានការដួលរលំជនផ្តាច់ការជាច្រើនដែលបានកាន់អំណាចជាច្រើនទសវត្សរ៍ហើយបានគាបសង្កត់លើបញ្ហាសិទ្ធិមនុស្សនិងលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ។
លោក ប្រែដ អាដាម (Brad Adams) នាយកអង្គការ Human Rights Watch ប្រចាំតំបន់អាស៊ី ថ្លែងថា ប្រទេសកម្ពុជាកំពុងធ្វើដំណើរទៅកាន់ការដឹកនាំរដ្ឋដោយបក្សតែមួយ ដោយចាកចេញពីប្រជាធិបតេយ្យសេរី។ អំពើពុករលួយដ៏មហិមានៅតែជាក្តីបារម្ភ ដូចជាភាពលម្អៀងនៃប្រព័ន្ធយុត្តិធម៌និងស្ថាប័នគ្រប់គ្រងការបោះឆ្នោតដែរ។
«បញ្ហាទាំងនេះហើយជាអ្វីដែលធ្វើឲ្យមានប្រជាធិបតេយ្យ គឺថាត្រូវឲ្យស្ថាប័ន អស់នេះដំណើរការ ដោយឯករាជ្យដើម្បីផលប្រយោជន៍ពលរដ្ឋ»។
លោក Brad Adams បានបញ្ជាក់ថាពលរដ្ឋកម្ពុជាត្រូវកំណត់ជាមុនពេលមេដឹកនាំខ្លួនស្ថិតក្នុងអំណាចកំពុងកាន់អំណាចថាជាមេដឹកនាំប្រភេទណា?
«តើលោក ហ៊ុន សែនជាជនផ្តាច់ការឬ? តើគាត់ជាអ្នកដឹកនាំប្រើអំណាចគាបសង្កត់ឬ? តើគាត់ជាមេដឹកនាំធ្វើឲ្យសេដ្ឋកិច្ចជឿនលឿន? តើគាត់ជាមេដឹកនាំរដ្ឋពុករលួយ? យើងត្រូវតែកំណត់ឲ្យបានច្បាស់លើបញ្ហាទាំងនេះ ខណៈពេលដែលគាត់កំពុងកាន់អំណាច មិនមែនបន្ទាប់ពីគាត់ចាកចេញពីអំណាចទេ»។
នៅក្នុងប្រទេសអេហ្ស៊ីប ពលរដ្ឋបានងើបឡើងប្រឆាំងនឹងប្រធានាធិបតីដែលកាន់អំណាចជាច្រើនឆ្នាំ។ លោកបានបន្តថា៖
«ហើយជារឿងដ៏គួរឲ្យអស់សំណើចគឺមុនពេលកើតបដិវត្តន៍ Arab Spring ក្រុមមេដឹកនាំទាំងនេះត្រូវគេគិតថាជាកម្លាំងនៃស្ថិរភាពហើយត្រូវគេផ្តល់កេរ្តិ៍ឈ្មោះខាងការធ្វើឲ្យមានសេដ្ឋកិច្ចរុងរឿងហើយជាសម្ព័ន្ធមិត្តល្អ។ តែក្រោយពីមេដឹកនាំទាំងនោះត្រូវគេបណ្តេញចេញពីអំណាច ថ្ងៃបន្ទាប់មក មេដឹកនាំទាំងនោះត្រូវគេឲ្យឈ្មោះថាជាជនផ្តាច់ការ»។
លោកនាយករដ្ឋមន្ត្រីហ៊ុន សែនមិនទទួលយកការប្រៀបធៀបលោកទៅនឹងមេដឹកនាំផ្តាច់ការនោះទេ។ នៅក្នុងសប្តាហ៍ថ្មីៗនេះលោកគំរាមចាត់វិធានការប្រឆាំងអ្នកណាដែលប្រៀបធៀបលោកទៅនឹងអតីតមេដឹកនាំលីប៊ី ម៉ូអាម៉ា ហ្កាដាហ្វី (Moammar Gaddafi) ដែលត្រូវសម្លាប់កាលពីខែមុនបន្ទាប់ពីមានការបះបោររបស់ប្រជាពលរដ្ឋស៊ីវិល។
ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ លោក Adams បានថ្លែងថា ការផ្លាស់ប្តូរក្នុងប្រទេសកម្ពុជាត្រូវតែកើតឡើងដោយមធ្យោបាយអហិង្សា។
«ដូច្នេះអំណាចអាចផ្លាស់ប្តូរតាមមធ្យោបាយជាច្រើន។ អាចផ្លាស់ប្តូរដោយសារមេដឹកនាំចាកចេញពីអំណាច។ លោកហ៊ុន សែន ហាក់ដូចជាមិនធ្វើដូច្នោះទេ។ ការផ្លាស់ប្តូរអាចកើតឡើងតាមរយៈការបោះឆ្នោតដែលសេរីនិងយុត្តិធម៌។ អាចផ្លាស់ប្តូរតាមរយៈបាតុកម្មតវ៉ាដោយមហាជន។ រឿងនេះយើងឃើញថាកើតមាននៅក្នុងប្រទេសជាច្រើនលើពិភពលោក។ ដូចលោកដឹងហើយគំនិតទាំងអស់នេះគឺហៅថាអំណាចប្រជាពលរដ្ឋ»។
លោក Adams បានលើកយកបញ្ហាផ្តួលរំលំរដ្ឋាភិបាលក្នុងប្រទេសហ្វីលីពីន កាលពីឆ្នាំ១៩៨៦មកធ្វើជាអំណះអំណាងដែរ។
«ដូច្នេះ លោកដឹងហើយគឺបញ្ហាស្រេចលើប្រជាពលរដ្ឋកម្ពុជាខ្លួនឯង តើត្រូវចាត់វិធានការដូចម្តេច។ អ្វីដែលខ្ញុំណែនាំឲ្យធ្វើគឺធ្វើតាមរយៈអហិង្សា។ អំពើហិង្សានឹងមិនអាចដោះស្រាយបញ្ហាបានទេ តែវានឹងអាចគ្រាន់តែជាការសម្លាប់ឬធ្វើឲ្យរបួសជនស្លូតត្រង់ ហើយនឹងនាំឲ្យមានមហន្តរាយដល់កម្ពុជា»។
បាតុកម្មដ៏ធំមួយចុងក្រោយប្រឆាំងនឹងលោកនាយករដ្ឋមន្ត្រីហ៊ុន សែនដែលកាន់អំណាច២៦ឆ្នាំ ហើយមានការបង្រ្កាបយ៉ាងឃោរឃៅគឺកើតឡើងក្នុងឆ្នាំ១៩៩៨ ដែលមានអ្នកគាំទ្រក្រុមប្រឆាំងត្រូវបាត់ខ្លួននិងត្រូវសម្លាប់។
លោក ចូអែល ប៊្រីងលី (Joel Brinkley) សាស្ត្រាចារ្យនៅសាកលវិទ្យាល័យ Stanford រដ្ឋកាលីហ្វ័រញ៉ា និងជាអ្នកនិពន្ធសៀវភៅកម្ពុជាក្នុងសម័យបច្ចុប្បន្ន និយាយថា សហគមន៍អន្តរជាតិចាំបាច់ត្រូវតែជំរុញឲ្យពលរដ្ឋមានអំណាចជាជាងផ្តោតការយកចិត្តទុកដាក់ទៅលើអ្នកនយោបាយគណបក្សជំទាស់។
«ខ្ញុំគិតថាជារឿងឥតតម្លៃក្នុងការធ្វើរបៀបដូច្នោះព្រោះកម្ពុជាមិនមែនជាប្រទេសមានប្រជាធិបតេយ្យ។ ហើយបេក្ខជនគណបក្សជំទាស់នឹងមិនឈ្នះឆ្នោតទេ។ ដូច្នេះតើមានតម្លៃអ្វីទៅ?»
តែជំនួសទៅវិញ លោក Brinkley បានអះអាងថាសហគមន៍អន្តរជាតិគួរចំណាយលុយរបស់ខ្លួនដើម្បីជួយពលរដ្ឋឲ្យយល់ដឹងពីវិធីងើបឈរឡើងតទល់ជាមួយនឹងរដ្ឋាភិបាលដើម្បីទាមទារសិទ្ធិរបស់ពួកគេ។
លោកបានអះអាងបន្តថា ពលរដ្ឋកម្ពុជានៅឯជនបទមានក្តីសង្ឃឹមតិចតួចក្នុងការធ្វើឲ្យប្រសើរឡើងនូវជីវភាពរបស់ពួកគេលើបន្ថែមនឹងអ្វីដែលពួកគេមានរួចទៅហើយនោះ។ លោក សាស្ត្រាចារ្យ Brinkley សង្កត់ធ្ងន់ថា រឿងនេះហើយជាបញ្ហា។
លោក ងួន ញ៉ិល អនុប្រធានទីមួយនៃរដ្ឋសភានឹងជាមន្ត្រីជាន់ខ្ពស់នៃគណបក្សគ្រប់គ្រងប្រទេសបានថ្លែងថា ការដឹកនាំប្រទេសស្ថិតស្ថេរទៅបានដោយសារការសម្រេចរបស់ប្រជាពលរដ្ឋជាម្ចាស់ឆ្នោត។
«ឥឡូវយើងយកទៅប្រៀបធៀបជាមួយអារ៉ាប់ គេនិយាយពីរឿងផ្តាច់ការ រឿងកាន់អំណាចយូរ អីអញ្ចេះអញ្ចុះ។ ប៉ុន្តែនៅក្នុងប្រទេសប្រជាធិបតេយ្យមិនមែនគឺថាអាស្រ័យនឹងលទ្ធិបុគ្គលទេគឺអាស្រ័យនឹងប្រជាពលរដ្ឋដែលប្រគល់អំណាចក្នុងការបោះឆ្នោតតាមលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ។ បើប្រជាជនប្រគល់អំណាចច្បាស់លាស់ហើយតើមានប្រជាជនឯណានឹងធ្វើបាតុកម្មទម្លាក់អំណាចដែលខ្លួនប្រគល់ឲ្យគេ។ នេះជាតថភាពនិងឡូស៊ិកនៃលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ»។
លោកងួន ញ៉ិលបន្ថែមថា ការកាន់អំណាចនៅប្រទេសលីប៊ីជារឿងផ្ទុយពីប្រទេសកម្ពុជា។ លោកបានពន្យល់ថា៖
«ដូចនៅលីប៊ី វាខុសគ្នា។ ហ្កាដាហ្វីហ្នឹងគឺថាគាត់ឡើងកាន់អំណាចដោយការធ្វើរដ្ឋប្រហារ ហើយអត់មានបោះឆ្នោតទេក្នុងរយៈពេល ៤២ឆ្នាំ របស់ហ្កាដាហ្វី។ ដូច្នេះគឺថាគាត់ឡើងកាន់អំណាចដោយរដ្ឋប្រហារ ហើយពេលហ្នឹងគឺរហូតដល់រំលំរបបរាជានិយម។ រីឯរបបកម្ពុជាសព្វថ្ងៃនេះគឺថាជារបបផ្តល់នូវរាជានិយមទីពីរ តាមអ្វីដែលយើង ហៅថាហត្ថលេខី១៩ប្រទេសគិតទាំងមហាប្រទេសធំៗ នៅប៉ារីសដែលយកលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ ឯកភាពជាតិនឹងផ្សះផ្សារជាតិជារឿងធំ នោះយើងអនុវត្តទៅតាមហ្នឹងអត់មានខុសឆ្គងអ្វីទេបាទ»។
លោក វ៉ាន់ ស សមាជិកស្ថានិកម្នាក់នៃគ្រឹះសម្ព័ន្ធខ្មែរក្នុងរដ្ឋកាលីហ្វ័រញ៉ាជាវាគ្មិនមួយរូបទៀតបានសម្តែងក្តីកង្វល់របស់លោកពីការណ៍ដែលពលរដ្ឋកម្ពុជានឹងបាត់បង់ក្តីសង្ឃឹម។
«ប្រទេសកម្ពុជានៅពេលមានសង្រ្គាម ពលរដ្ឋចង់បានសន្តិភាព។ ប៉ុន្តែសន្តិភាព ក្នុងឆ្នាំ១៩៩១ ដែលសហគមន៍អន្តរជាតិផ្តល់ឲ្យកម្ពុជា ឥឡូវនេះកំពុងស្ថិតក្នុងភាពគ្រោះថ្នាក់»។
ឆ្លើយតបនឹងសំណូមពរត្រួសៗរបស់ពលរដ្ឋខ្មែរអាមេរិកាំង លោក ស៊ូយ៉ា ស៊ុបឺឌី (Surya P Subedi) អ្នករាយការណ៍ពិសេស អង្គការសហប្រជាជាតិផ្នែកសិទ្ធិមនុស្សនៅកម្ពុជាបានជំរុញ ឲ្យពលរដ្ឋកម្ពុជាធ្វើកិច្ចការរួមគ្នាបន្តបញ្ជូនសារនៃក្តីសង្ឃឹមទៅកាន់ពលរដ្ឋនៅក្នុងប្រទេស៖ «ប្រទេសរបស់លោកអ្នក មានអនាគតល្អ។ លោកអ្នកត្រូវធ្វើការរួមគ្នា។ យើងទាំងអស់គ្នាត្រូវធ្វើការរួមគ្នា។ អ.ស.បនិងអង្គការអន្តរជាតិនឹងជួយលោកអ្នក។ ស្ថានភាពមិនល្អដូចជារឿងដែលគួរកើតមានទេ។ តែជាថ្មីម្តងទៀតទស្សនៈក្នុងជីវិតរបស់ខ្ញុំបង្ហាញថាការបង្កើតឲ្យមានការប្រែប្រួលតិចតួច វាប្រសើរជាងគ្មានការប្រែប្រួលព្រោះបើលោកអ្នកមិនធ្វើឲ្យប្រែប្រួលដ៏ធំទេ លោកអ្នកមិនអាចបោះបង់ចោលទេ។ ធ្វើឲ្យមានការប្រែប្រួលតិចតួចគឺធ្វើឲ្យមានការផ្លាស់ប្តូរដល់ជីវិតមនុស្សមួយចំនួន»។
ប្រទេសកម្ពុជានឹងធ្វើការបោះឆ្នោតជាសាកលនៅឆ្នាំ២០១៣ខាងមុខ។ ប៉ុន្តែ មេដឹកនាំគណបក្សជំទាស់ដ៏ធំជាងគេគឺលោកសម រង្ស៊ី ហើយជាដៃគូមានកម្លាំងប្រកួតប្រជែងនយោបាយជាមួយលោកនាយករដ្ឋមន្ត្រីហ៊ុន សែននោះកំពុងនិរទេសខ្លួននៅក្រៅប្រទេស ក្រោយពីមានការចោទប្រកាន់រឿងដកតម្រុយបង្គោលព្រំដែនកម្ពុជា វៀតណាមកាលពីចុងឆ្នាំ២០០៩។ លោក សម រង្ស៉ីកំពុងស្វះស្វែងរកការគាំទ្រជាអន្តរជាតិដើម្បីឲ្យមានកិច្ចប្រជុំប្រទេសហត្ថលេខីនៃកិច្ចព្រមព្រៀងទីក្រុងប៉ារីសដែរតែពុំទាន់មានការបញ្ជាក់ទេ។ សហគមន៍អន្តរជាតិចង់ឃើញលោកសម រង្ស៊ីត្រូវគេអនុញ្ញាតឲ្យមានការចូលរួមក្នុងការបោះឆ្នោតនៅពេលខាងមុខហើយធ្លាប់ទទូចចង់ឃើញការសម្របសម្រួលផ្នែកនយោបាយមួយ៕
