ទីក្រុងឈីហ្គាហ្គូ រដ្ឋអ៊ីលីណយ — ទោះក្នុងទឹកមុខពោរពេញដោយភាពនឿយហ៊ត់ លោក លី ប្រាជ្ញ បានរៀបរាប់អំពីការផលិតភាពយន្តឯកសារខ្នាតខ្លីមួយអំពីប្រធានបទដែលលោកមិនធ្លាប់ធ្វើពីមុន ដោយអារម្មណ៍មោទនភាព ទាំងមិនដឹងខ្លួន។
លោក លី ប្រាជ្ញ ថ្លែងក្នុងបទសម្ភាសន៍ជាមួយ VOA ថា៖ «យើងបានថតភាពយន្តនេះកាលពីឆ្នាំមុន។ ខ្ញុំស្គាល់ពលរដ្ឋក្នុងសហគមន៍ច្រើនដូច្នេះខ្ញុំក៏សម្រេចចិត្តផលិតភាពយន្តនេះ ហើយសួរពួកគេអំពីសាសនា»។
«សាធុ» ជាភាពយន្តឯកសារដែលបង្ហាញពីរឿងរ៉ាវជីវិតផ្ទាល់ខ្លួនរបស់ពលរដ្ឋអាមេរិកាំងដើមកំណើតខ្មែរចំនួន ៤ នាក់ និងអំពីជំនឿនិងសាសនារបស់ពួកគេ។ អ្នកខ្លះបានរស់នៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជាហើយឆ្លងផុតពីការសម្លាប់រង្គាលក្នុងអំឡុងរបបខ្មែរក្រហម នាចន្លោះទសវត្សរ៍ ១៩៧០ និង ១៩៨០ មុនពេលពួកគេបានភៀសខ្លួនមករស់នៅសហរដ្ឋអាមេរិក។ ហើយអ្នកខ្លះទៀត បានធំដឹងក្តីនៅសហរដ្ឋអាមេរិក ហើយត្រូវរៀនសូត្រអំពីរឿងរ៉ាវប្រវត្តិសាស្តដ៏ជូរចត់របស់ក្រុមគ្រួសារពេលនៅកម្ពុជា។
ជាអតីតតារាចម្រៀងរ៉េបនិងអ្នកនិពន្ធបទចម្រៀងខ្មែរអាមេរិកាំងដ៏ល្បីមួយរូបលោក លី ប្រាជ្ញ មានចំណាប់អារម្មណ៍ខ្លាំងនិងស៊ីជម្រៅលើជំនឿ សាសនា និងប្រពៃណីរបស់ប្រទេសកម្ពុជា និងពលរដ្ឋខ្មែរ ដែលបានឆ្លងកាត់របបប្រល័យពូជសាសន៍ខ្មែរក្រហមដ៏ប្រល័យ។
ស្ទើរតែគ្រប់បទចម្រៀងដែលលោកបាននិពន្ធនិងច្រៀងចាប់តាំងពីដើមទសវត្សរ៍ឆ្នាំ ២០០០ មក សុទ្ធតែបង្ហាញពីប្រវត្តិសាស្ត្រជាតិសាសន៍ ជំនឿ និងប្រពៃណីខ្មែរ អមជាមួយនឹងរឿងរ៉ាវដែលកើតឡើងក្នុងសង្គមខ្មែរ និងសង្គមខ្មែរអាមេរិកាំង។បច្ចុប្បន្នជាអ្នកនិពន្ធនិងសមិទ្ធិករភាពយន្តមួយរូប លោក លី ប្រាជ្ញ មិនធ្លាប់គិតថាលោកនឹងមានឱកាសផលិតជាភាពយន្តឯកសារអំពីជំនឿនិងសាសនានោះទេ។
ប៉ុន្តែឱកាសផលិតភាពយន្តខ្នាតខ្លី ដែលមានរយៈពេលជិត ៣០ នាទី នេះ បានហុចមកដល់រូបលោក នៅពេលសារមន្ទីរ National Museum of Asian Art នៃមជ្ឈមណ្ឌលសិល្បៈ Smithsomian ដ៏ធំបំផុតមួយនៅរដ្ឋធានីវ៉ាស៊ីនតោនបានទាក់ទងមករូបលោកអំពីគម្រោងភាពយន្តឯកសារដែលជាផ្នែកមួយនៃការតាំងពិព័រណ៌វត្ថុបុរាណខ្មែរ។
លោក លី ប្រាជ្ញ រៀបរាប់អំពីគម្រោងនៃការតាំងពិព័រណ៌នេះថា៖ «ផ្នែកមួយនៃពិព័រណ៌នេះគឺផ្តោតលើសាសនានៅកម្ពុជា អំពីប្រជាពលរដ្ឋកម្ពុជា និងអំពីសាសនានិងសហគមន៍ខ្មែរអាមេរិកាំងនៅទូទាំងសហរដ្ឋអាមេរិក»។
លោក លី ប្រាជ្ញបានបកស្រាយនៅក្នុងបទសម្ភាន៍ជាមួយVOA កាលពីខែកុម្ភៈថា ដើម្បីផលិតភាពយន្តអំពីជំនឿនិងសាសនារបស់កម្ពុជាវាចាំបាច់ដែលភាពយន្តឯកសារនេះបង្ហាញរឿងរ៉ាវជីវិតផ្ទាល់ខ្លួនរបស់ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរ។ភាគច្រើនពួកគេបានឆ្លងកាត់របបប្រល័យពូជសាសន៍ខ្មែរក្រហម និងបទពិសោធន៍ក្នុងជីវិតរបស់ពួកគេរៀងៗខ្លួន ដែលជារួមបានបណ្តុះទស្សនៈរបស់ពួកគេផ្ទាល់ស្តីអំពីជំនឿនិងសាសនាដែលពួកគេទទួលយកនិងប្រតិបត្តិជាក់ស្តែងក្នុងជីវិតប្រចាំថ្ងៃ។
លោក លី ប្រាជ្ញ ពន្យល់ថា៖ «ហើយក្នុងអំឡុងពេលខ្មែរក្រហមនិងអ្វីដែលបានកើតឡើងនៅវាលពិឃាត ពួកខ្មែរក្រហមលុបបំបាត់សាសនា។ អ៊ីចឹងតើសហគមន៍ខ្មែរអាមេរិកាំងដែលមកដល់អាមេរិកដំបូង និងកូនៗរបស់ពួកគេមករស់នៅបរទេស ដូចជាអាមេរិកដោយរបៀបណា? តើពួកគេចាប់ផ្តើមបង្កើតសហគមន៍ខ្មែរដោយរបៀបណា? តើពួកគេមានជំនឿបែបណា?»។
ទាំងអស់នេះគឺជាសំណួរដែលលោកបានចោទសួរនៅក្នុងភាពយន្តឯកសារ«សាធុ» តាមរយៈរឿងរ៉ាវផ្ទាល់ខ្លួនរបស់ពលរដ្ឋអាមេរិកាំងដើមកំណើតខ្មែរ ៤ រូប នៅរដ្ឋ Ohio រដ្ឋ Massachussetts រដ្ឋ Florida និងរដ្ឋ California។ លោកបានរៀបរាប់បន្តទៀតថា៖
«សាសនាគឺជាប្រធានបទមួយដ៏ធំណាស់។ ប៉ុន្តែខ្ញុំព្យាយាមធ្វើឲ្យវាងាយស្រួលយល់អំពីជំនឿរបស់អ្នកទាំង៤ នាក់ ដោយមិនព្យាយាមកែតម្រូវឬសម្រួលអ្វីនោះទេ។ អ្វីដែលខ្ញុំព្យាយាមសម្រេចបាននោះគឺបង្ហាញនិងរៀបរាប់រឿងរ៉ាវផ្ទាល់ខ្លួនរបស់ពួកគេ។ ហើយយើងសម្រេចបានបែបនេះមែន។ ខ្ញុំពិតជាមានមោទនភាព និងរីករាយនឹងលទ្ធផលចុងក្រោយ។ ភាពយន្តនេះមានលក្ខណៈពិសេសមែនទែន។ ហើយខ្ញុំយល់ថា យើងពិតជាធ្វើឲ្យរឿវរ៉ាវរបស់ពួកគេមានខ្លឹមសារត្រឹមត្រូវពេញលេញ ទោះបីជាវាជាភាពយន្តឯកសារខ្លីក៏ដោយ»។
ជីវិតជំនឿនិងសាសនា
តាមរយៈភាពយន្តឯកសារ «សាធុ» រឿងរ៉ាវជីវិតផ្ទាល់ខ្លួនរបស់ពលរដ្ឋអាមេរិកាំងដើមកំណើតខ្មែរទាំង៤ នាក់នេះ ខុសគ្នា តែក៏ប្រហាក់ប្រហែលគ្នាក្នុងន័យមួយដែលបានឆ្លុះបង្ហាញពីភាពផ្សារភ្ជាប់គ្នានៃជំនឿនិងសាសនាទៅនឹងបទពិសោធន៍ជីវិតជាក់ស្តែង។
សម្រាប់អ្នកស្រីអ៊ឹង លួង (Loung Ung) កាលពីកុមារភាពក្នុងអំឡុងពេលភៀសខ្លួនរស់នៅក្នុងជំរំជនភៀសខ្លួនក្នុងប្រទេសថៃអ្នកស្រីធ្លាប់មានខ្សែករដែលមានបន្តោងពីរ។ បន្តោងមួយ ជារូបឈើឆ្កាង តំណាងគ្រិស្តសាសនានិងបន្តោងមួយទៀតជារូបព្រះពុទ្ធ តំណាងឲ្យព្រះពុទ្ធសាសនា។ អ្នកស្រីបានប្រតិបត្តិគ្រិស្តសាសនានៅក្នុងជំរំ ក្រោយពីបាត់បង់ឪពុកម្តាយដែលជាមេបាក្នុងជីវិត។ ជាក្មេងស្រីតូចម្នាក់ អ្នកស្រីគ្រាន់តែដឹងថា អ្នកស្រីនឹងដាក់បន្តោងរូបព្រះពុទ្ធមកខាងមុខ ហើយដាក់បន្តោងរូបឈើឆ្កាងទៅខាងក្រោយ អាស្រ័យទៅលើជាតិសាសន៍របស់បុគ្គលដែលមកនិយាយជាមួយអ្នកស្រី។ អ្នកស្រី អ៊ឹង លួង ជាអ្នកនិពន្ធសៀវភៅ «មុនដំបូងខ្មែរក្រហមសម្លាប់ប៉ារបស់ខ្ញុំ» ដ៏ល្បីឈ្មោះ ហើយសព្វថ្ងៃនេះ អ្នកស្រីកំពុងរស់នៅក្នុងរដ្ឋ Ohio។
រីឯលោក លី ពន់ (Pon “Carvi” Ly) វិញ កាលពីកុមារភាពលោកនិងក្មេងៗនៅក្នុងស្រុកឯកភ្នំ ធ្លាប់រត់លេងក្នុងវត្តឯកភ្នំ ដែលសម្បូរដោយរូបសំណាកព្រះពុទ្ធអង្គធំៗ តែពេលខ្មែរក្រហមចូលស្រុក វត្តនេះបានក្លាយជាមន្ទីរធ្វើទារុណកម្ម គុកនិងកន្លែងសួរចម្លើយ។ លោកនិងក្មេងៗក្នុងភូមិបានឃើញខ្មែរក្រហមសម្លាប់មនុស្សក្នុងវត្ត ហើយវាយបំផ្លាញរូបព្រះពុទ្ធអង្គចោលនឹងភ្នែក។ ក្រោយពីបានមករស់នៅរដ្ឋ Florida សហរដ្ឋអាមេរិក លោក លី ពន់ និងឪពុក បានវិលត្រឡប់ទៅស្រុកកំណើតវិញ ហើយបានជួយសាងសង់វត្តនិងព្រះពុទ្ធអង្គដែលខ្មែរក្រហមបានបំផ្លាញទាំងនោះឡើងវិញ ដើម្បីជូនដំណើរដល់ដួងព្រលឹងរបស់អ្នកស្លាប់ទៅក្រោមអំពើប្រល័យពូជសាសន៍របស់ពួកខ្មែរក្រហម។
សម្រាប់អ្នកស្រី ឡាថ មៀ (Mea Lath) សាសនានិងសិល្បៈជាផ្នែកមួយដ៏សំខាន់ក្នុងជីវិតរបស់អ្នកស្រី ក្នុងនាមជាអ្នករាំរបាំព្រះរាជទ្រព្យនិងជាគ្រូបង្ហាត់របាំបុរាណខ្មែរម្នាក់នៅទីក្រុង Long Beach រដ្ឋ California។
សម្រាប់អ្នកនាង Bonieta Lach ដែលកើតនៅទីក្រុង Boston រដ្ឋ Massachusetts ក្នុងគ្រួសារខ្មែរដែលប្រតិបត្តិសាសនាព្រះពុទ្ធ អ្នកនាងត្រូវបានឲ្យចុះឈ្មោះឲ្យចូលរៀនក្នុងសាលាសាសនាកាតូលិក ពេលអ្នកនាងនៅតូច។ ហើយនៅពេលអ្នកនាងធំដឹងក្តី ពេលដាក់ពាក្យចូលរៀនសាកលវិទ្យាល័យ អ្នកនាងបានសរសេរថា អ្នកនាងជឿលើសាសនានិងជំនឿវិញ្ញាណនិយម ឬជំនឿអារក្សអ្នកតា។
តួអង្គទាំង ៤ រូបនេះមានជំនឿបែបផ្សេងៗគ្នា ប៉ុន្តែលោក លី ប្រាជ្ញ លើកឡើងថា គ្រប់ជំនឿទាំងអស់សុទ្ធតែមានប្រយោជន៍ចំពោះអ្នកដែលជឿ។
«សាសនាដើរតួនាទីមួយផ្នែកក្នុងដំណើរជីវិតរបស់ពួកគេ ដូចគ្នានឹងជំនឿដែរ។ ហើយខ្ញុំជឿថា ជំនឿសាសនាគឺជាអ្វីដែលជួយឲ្យពួកបន្តដំណើរជីវិតបន្តទៀត ដោយភាពរឹងមាំ។ ហើយមិនថាអ្វីក៏ដោយដែលពួកគេជឿលើឲ្យតែវាជួយឲ្យពួកគេរឹងមាំ និងគិតវិជ្ជមានក្នុងជីវិត»។
«សាធុ» ជាពាក្យខ្មែរមួយដែលឆ្លុះបញ្ចាំងពីជំនឿសាសនា អត្តចរិកនិងឥរិយាបថប្រាស្រ័យទាក់ទងគ្នារវាងមនុស្សចាស់ក្មេង ចាស់ទុំជីដូនជីតា នៅក្នុងសង្គមប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរ ដោយពាក្យនេះបង្ហាញពីអំពើល្អប្រពៃនិងការទទួលអនុមោទនា។ លោក លី ប្រាជ្ញ បានពន្យល់អំពីការសម្រេចចិត្តយកពាក្យ«សាធុ» មកដាក់ជាចំណងជើងភាពយន្តឯកសារខ្នាតខ្លីនេះថា៖
«ពាក្យនេះផ្តល់នូវអត្ថន័យដ៏ចំហរមួយ។ ពាក្យ «សាធុ» យើងតែងតែឮចាស់ៗនិយាយទៅក្មេងៗរហូត ហើយខ្ញុំយល់ថា ពាក្យនេះបង្កប់ន័យមួយដែលល្អប្រពៃ ហើយសាធុ ប្រៀបដូចជាការគិតពីអំពើល្អ ឬផ្តល់អំពើល្អអ៊ីចឹងដែរ»។
«ធ្វើដើម្បីសហគមន៍»
មានដើមកំណើតនៅភូមិមួយក្បែរវត្តឯកភ្នំ ស្រុកឯកភ្នំ ខេត្តបាត់ដំបង លោក លី ប្រាជ្ញ គឺជាអ្នកនិពន្ធសមិទ្ធិករភាពយន្តនិងសិល្បៈករខ្មែរអាមេរិកាំងដ៏ឆ្នើមមួយរូប ក្នុងសហគមន៍ខ្មែរអាមេរិកាំង។ ស្នាដៃផលិតភាពយន្តរបស់លោកមុនៗដូចជាភាពយន្ត «តន្ត្រីជីវិត» បានទទួលពានរង្វាន់ជាច្រើន។ លោកក៏ជាសហស្ថាបនិកមហោស្រពភាពយន្ត Cambodian Town ដែលត្រូវបានបង្កើតឡើងកាលពីចុងឆ្នាំ ២០១៣ ជាមួយសមិទ្ធិករភាពយន្តខ្មែរអាមេរិកាំងដ៏ល្បីម្នាក់ទៀតគឺអ្នកស្រី សូ ខេលី ដើម្បីលើកកម្ពស់និងឲ្យតម្លៃដល់ភាពច្នៃប្រតិដ្ឋថ្មីរបស់ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរនៅទូទាំងពិភពលោក។
នៅក្នុងបទសម្ភាសន៍ជាមួយវីអូអេកាលពីខែកុម្ភៈ លោក លី ប្រាជ្ញ បាននិយាយថា លោកមានចំណាប់អារម្មណ៍និងគោលបំណងផលិតតែភាពយន្តខ្នាតធំតែប៉ុណ្ណោះ។ ហើយលោកមិនបានផលិតភាពយន្តខ្នាតខ្លីជាយូរមកហើយ។ក៏ប៉ុន្តែ ភាពយន្ត «សាធុ» ដែលជាភាពយន្តឯកសារខ្នាតខ្លី មានន័យសម្រាប់សមិទ្ធិករភាពយន្តវ័យសែសិបប្លាយរូបនេះណាស់។
«អ្នកដឹងទេ ខ្ញុំធ្លាប់ប្រាប់ខ្លួនខ្ញុំថា ខ្ញុំនឹងផលិតតែភាពយន្តខ្នាតធំតែប៉ុណ្ណោះ។ ប៉ុន្តែភាពយន្តនេះ ជាករណីលើកលែង ពីព្រោះខ្ញុំយល់ថា ខ្ញុំត្រូវតែធ្វើវា ដើម្បីសហគមន៍របស់ខ្ញុំ ដើម្បីចែករំលែករឿងរ៉ាវរបស់ពួកគេ»។
សម្រាប់ការថតភាពយន្ត«សាធុ» នេះ លោក លី ប្រាជ្ញ បានចំណាយពេលជិតមួយសប្តាហ៍ពីចន្លោះខែវិច្ឆិកា និងខែធ្នូ ឆ្នាំមុនដោយធ្វើដំណើរទៅកាន់រដ្ឋចំនួន ៤ ស្ទើរតែគ្រប់ភូមិភាគសហរដ្ឋអាមេរិក រួមមានរដ្ឋ Massachusetts រដ្ឋ Ohio រដ្ឋFlorida និងរដ្ឋ California ដែលមានប្រជាពលរដ្ឋអាមេរិកាំងដើមកំណើតខ្មែរនិងជនអន្តោប្រវេសន៍ខ្មែររស់នៅច្រើនជាងគេបង្អស់។
ជាសមាជិកសហគមន៍ខ្មែរអាមេរិកាំងដ៏សកម្មមួយរូបនៅតំបន់ភូមិខ្មែរ ក្នុងទីក្រុង Long Beach រដ្ឋ California លោក លី ប្រាជ្ញ ជាបុគ្គលមួយរូបដែលមានទាំងបទពិសោធន៍និងចំណេះដឹងស៊ីជម្រៅអំពីរឿងរ៉ាវដែលបាននិងកំពុងកើតឡើងក្នុងសហគមន៍ខ្មែរ។ លោកថែមមានទំនាក់ទំនងជាមួយប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរអាមេរិកាំងនៅតាមសហគមន៍ជាច្រើនទូទាំងសហរដ្ឋអាមេរិកផងដែរ។ ប៉ុន្តែលោកថា នៅមានអ្វីជាច្រើនទៀតដែលលោកអាចរៀនសូត្រនិងយល់ដឹងបន្ថែមទៀតពីសហគមន៍របស់លោក។
«ខ្ញុំពិតជាដឹងគុណណាស់ ដែលពួកគេបានបើកទូលាយអំពីជីវិតរបស់ពួកគេ ហើយមិនគ្រាន់តែព្រមនិយាយប្រាប់ខ្ញុំព្រោះខ្ញុំជាមិត្តភក្តិរបស់ពួកគេនោះទេ។ តែពួកគេពិតជាបើកទូលាយហើយរៀបរាប់រឿងរ៉ាវផ្ទាល់ខ្លួនរហូតដល់ខ្ញុំបានដឹងពីជីវិតរបស់ពួកគេ ដែលខ្ញុំមិនធ្លាប់ដឹងពីមុន»។
«សាធុ» គឺជាភាពយន្តឯកសារខ្នាតខ្លីដំបូងបង្អស់មួយស្តីអំពីជំនឿនិងសាសនាដែលលោក លី ប្រាជ្ញ ជាអ្នកនិពន្ធ ដឹកនាំ និងផលិតដោយផ្ទាល់។ ភាពយន្តនេះ នឹងត្រូវចាក់បញ្ចាំងជូនសាធារណជននៅសារមន្ទីរជាតិសម្រាប់សិល្បៈអាស៊ី ឬ National Museum of Asian Art នៅរដ្ឋធានីវ៉ាស៊ីនតោន ដែលជាផ្នែកដ៏សំខាន់មួយនៃពិធីតាំងពិព័រណ៌ដែលមានឈ្មោះថា “Revealing Krishna” ពីចុងខែមេសា រហូតដល់ខែកញ្ញា ឆ្នាំ ២០២២នេះ។ ហើយភាពយន្តនេះ នឹងក្លាយជាផ្នែកមួយដ៏សំខាន់នៃសិល្បៈក្នុងជីវិតពិតរបស់ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរ ដែលបានឆ្លងកាត់ប្រវត្តិសាស្ត្រជូរចត់និងដែលជាក្រុមប្រជាពលរដ្ឋដែលមានភាពអំណត់អត់ធន់ក្នុងជីវិត។
លោកលី ប្រាជ្ញ រៀបរាប់ពីលក្ខណៈពិសេសនៃភាពយន្តខ្លី «សាធុ» នេះថា៖
«ខ្ញុំជាអ្នករៀបចំមហោស្រពភាពយន្តហើយខ្ញុំបានមើលភាពយន្តច្រើនណាស់ ប៉ុន្តែខ្ញុំមិនដែលធ្លាប់មើលភាពយន្តដែលផ្តោតលើប្រធានបទដ៏មានន័យដូចភាពយន្តមួយនេះពីមុនមកទេ។ ខ្ញុំយល់ថា អ្វីដែលអ្នកនឹងឃើញក្នុងភាពយន្តនេះ គឺខុសពីភាពយន្តឯទៀតដែលអ្នកបានឃើញពីមុន។ នេះជារឿងរ៉ាវដ៏ជក់ចិត្តរឿងរ៉ាវអំពីភាពរស់រានមានជីវិត អំពីក្តីសង្ឃឹម និងអំពីជំនឿនិងសាសនា»៕
