វ៉ាស៊ីនតោន—ថ្ងៃទី១៨ខែមីនានេះគឺជាខួបលើកទី៥០នៃការធ្វើរដ្ឋប្រហារផ្តួលរំលំរបបរាជានិយមនិងឈានទៅការបង្កើតរបបសាធារណរដ្ឋជាលើកដំបូងនៅប្រទេសកម្ពុជាដែលដឹកនាំដោយលោកសេនាប្រមុខលន់ នល់និងព្រះអង្គម្ចាស់ស៊ីសុវត្ថិ សិរិមតៈ។
បើទោះបីជារបបនេះមិនបានស្ថិតស្ថេរនៅយូរអង្វែងគឺមានរយៈពេលតែ៥ឆ្នាំ ប៉ុន្តែសម្រាប់អ្នកដែលបានចូលរួមលើកស្ទួយរបបដែលគាំទ្រដោយសហរដ្ឋអាមេរិកនោះនៅចងចាំពីគោលបំណងចង់បានប្រទេសកម្ពុជាមួយដែលឯករាជ្យដោយមិនចំណុះប្រទេសជិតខាងនិងពលរដ្ឋមានសិទ្ធិសេរីភាពហើយជៀសផុតពីរបបកុម្មុយនីស្ត។
អតីតអ្នកគាំទ្ររបបសាធារណរដ្ឋខ្មែរមួយចំនួនដែលកំពុងតែរស់នៅសហរដ្ឋអាមេរិកនៅបន្តការពារជំហរដែលពួកអស់លោកបានចូលរួមធ្វើការផ្លាស់ប្តូរនៅពេលនោះ។
លោក ឱក សឿម អតីតអ្នកតំណាងរាស្ត្រមួយរូបដែលបានចូលរួមបោះឆ្នោតដកតំណែងសម្តេចព្រះ នរោត្តមសីហនុ ពីប្រមុខរដ្ឋនៃប្រទេសកម្ពុជាបានការពារទង្វើរបស់ក្រុមអ្នកតំណាងរាស្ត្រនៅពេលនោះថា៖
«ព្រឹត្តិការណ៍នេះអស់លោកខ្លះថា ជារដ្ឋប្រហារ អស់លោកខ្លះថាជាសង្គ្រាមស៊ីវិលខ្ញុំសូមជម្រាបថាហេតុការណ៍ដែលបានដកតំណែងសម្តេចព្រះប្រមុខរដ្ឋគឺស្របតាមរដ្ឋធម្មនុញ្ញដែលសភាបានអនុម័តសច្ចាប័ន ថ្វាយព្រះអង្គជាប្រមុខរដ្ឋក៏ទៅតាមសភា។ ដូច្នេះសភាមានសិទ្ធិនឹងដកតំណែងប្រមុខរដ្ឋណាដែលធ្វើខុសនៅក្នុងរដ្ឋធម្មនុញ្ញ។ បាទគឺអីចឹង»។
រដ្ឋសភាជាតិបានបោះឆ្នោតដកហូតសេចក្តីទុកចិត្តនិងតំណែងប្រមុខរដ្ឋជាផ្លូវការពីសម្តេចព្រះនរោត្តមសីហនុនៅថ្ងៃទី១៨ខែមីនាឆ្នាំ១៩៧០ក្នុងខណៈពេលដែលព្រះអង្គធ្វើដំណើរទស្សនកិច្ចផ្លូវការនៅក្រៅប្រទេស។កម្ពុជាបានងាកមកកាន់របបសាធារណរដ្ឋវិញនៅថ្ងៃទី៩ខែតុលាឆ្នាំនោះដោយបានបញ្ចប់របបរាជានិយមដែលកម្ពុជាបានប្រកាន់យកជាង២.០០០ឆ្នាំ។
លោកឱក សឿមបានពន្យល់ពីហេតុផលដែលឈានមកដល់ការសម្រេចបោះឆ្នោតដកតំណែងសម្តេចព្រះប្រមុខរដ្ឋថា៖ «ដោយសារតែព្រះអង្គលម្អៀងទៅរកចិន។ លោកត្រូវគ្នានឹងចិនត្រូវគ្នានឹងយួនឱ្យ យួនប្រើប្រាស់ទឹកដីខ្មែរយើងឱ្យយួននៅពេញរហូតដល់ទៅ៥ឬ៦ម៉ឺននាក់ឯណោះ។ រួចហើយពួកយួនទាំងនោះកាលពីមកដល់ដំបូងពួកគេស្រួលទេប៉ុន្តែដល់ក្រោយមកវាទារពន្ធទារដាពីអ្នកស្រុកជាយដែនទាំងអស់។ អ្នកស្រុកកើតទុក្ខបុកម្នេញក៏បះបោរក៏មករកហេតុផលបានដឹងថាសម្តេចលោកធ្វើខុសក្នុងគោលនយោបាយអព្យាក្រិត»។
លោកឱក សឿម បានកាន់តំណែងជាអ្នកតំណាងរាស្ត្រមណ្ឌលសំរោង ខេត្តឧត្តរមានជ័យតាំងពីឆ្នាំ១៩៦៦ដល់ឆ្នាំ១៩៧០ ហើយក្រោយពីទម្លាក់សម្តេចព្រះ នរោត្តម សីហនុ លោកបន្តកាន់តំណែងជាសមាជិកសភាធម្មនុញ្ញរហូតដល់ឆ្នាំ១៩៧២ទើបលាឈប់ហើយបានចូលបម្រើក្នុងជួរកងទ័ព។ លោកមានឋានន្តរសក្តិជាវរសេនីយ៍ត្រី និងជាមេបញ្ជាការមួយរូបប្រចាំ នៅខេត្តឧត្តរមានជ័យ។
ក្រោយពីរបបសាធារណរដ្ឋខ្មែរបានដួលរលំធ្លាក់ទៅក្នុងកណ្តាប់ដៃក្រុមកុម្មុយនីស្តខ្មែរក្រហមដែលមានប្រទេសចិនគាំទ្រ នៅថ្ងៃទី១៧ខែមេសា ឆ្នាំ១៩៧៥ លោកឱក សឿមបានភៀសខ្លួនជាមួយនឹងកូនទាហានដែលនៅសេសសល់មួយចំនួនចូលក្នុងទឹកដីថៃ ហើយត្រូវបានទទួលឱ្យស្នាក់នៅក្នុងមូលដ្ឋានយោធាសហរដ្ឋអាមេរិកនៅអូតាប៉ាវ។ លោកបានមកដល់សហរដ្ឋអាមេរិកនៅខែតុលាឆ្នាំ១៩៧៥។ បច្ចុប្បន្នលោករស់នៅរដ្ឋ Virginia។
អ្នកដែលនៅរស់រានមានជីវិតដែលពេលនេះស្ថិតក្នុងវ័យ៧០ដល់៨០ឆ្នាំគ្រោងនឹងរៀបចំកម្មវិធីរំលឹកខួបលើកទី៥០នេះនៅថ្ងៃទី២១ខែមីនានៅទីក្រុងឡុងប៊ិច រដ្ឋកាលីហ្វញ៉ាដើម្បីរំលឹកដល់ការលះបង់របស់ពួកអស់លោក។
លោកឱក សឿម បានបញ្ជាក់ថាព្រឹត្តិការណ៍ជាប្រវត្តិសាស្រ្តមួយនេះ ទោះបីជាអ្នកណាបំភ្លេចយ៉ាងម៉េចក៏បំភ្លេចមិនបានដែរប៉ុន្តែប្រវត្តិសាស្ត្រនេះហាក់ដូចជាស្រពិចស្រពិលសម្រាប់អ្នកជំនាន់ក្រោយដោយសារតែការរៀនសូត្រពុំបានដោយពួកគេកើតមិនទាន់ហើយអ្នកចាស់ក៏ស្លាប់អស់ទៅ។
លោកឱកសឿម បានបញ្ជាក់បន្ថែមថា៖ «យើងសូមរំលឹកឡើងវិញនូវពលិកម្មខ្មែររាប់សែននាក់ដែលទាំងយុវជនសិស្សនិស្សិតវិទ្យាល័យ មហាវិទ្យាល័យស្ម័គ្រចិត្តចូលធ្វើទាហាន២៤ម៉ោងដើម្បីការពារប្រទេសជាតិដែលយួនយៀកកុង វៀតណាមខាងជើងវាយសង្គ្រប់មកលើប្រទេសខ្មែរយើងតែប៉ុណ្ណឹងហើយយើងសូមរំលឹកគុណបំណាច់អ្នកទាំងអស់នោះឱ្យបានជ្រាបច្បាស់ថាមិនមែនជាសង្គ្រាមស៊ីវិលទេគឺជាសង្គ្រាមប្រឆាំងនឹងយៀកកុង វៀតណាមខាងជើងដែលរាតត្បាតចូលមកប្រទេសខ្មែរវាយនៅទូទាំងប្រទេសទាំងអស់»។
លោក ថាច់ ធឿងកំពុងរស់នៅក្នុងទីក្រុងឃីង ខោនធី រដ្ឋវ៉ាស៊ីនតោនស្តេត (Washington state) និងជាអ្នករៀបចំខួបទី៥០នេះដែរ។ លោកតំណាងឱ្យក្រុមយោធាពិសេស Mike Force។ លោកគឺជាអតីតវរសេនីយ៍ឯកនិងជាមេបញ្ជាការម្នាក់នៃក្រុមពិសេស Mike Force ដែលធ្លាប់បានឈរជើងនៅដែនដីខ្មែរកម្ពុជាក្រោមដែលស្ថិតនៅភាគខាងត្បូងប្រទេសវៀតណាម។ លោកត្រូវបានបញ្ជូនមកប្រទេសកម្ពុជានៅថ្ងៃទី៣០ខែមេសា ឆ្នាំ១៩៧០ តាមសំណើរបស់លោកសេនាប្រមុខលន់ នល់ដើម្បីជួយអន្តរាគមន៍ទប់ស្កាត់វត្តមានកងទ័ពកុម្មុយនីស្តវៀតណាមនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា។ កងពលតូចថ្មើជើងលេខ៤៥របស់លោកឈរជើងនៅតំបន់ភ្នំបាសិតខេត្តកំពង់ស្ពឺ។
លោកថាច់ ធឿងបានបញ្ចាក់ប្រាប់វីអូអេថា៖ «យើងដឹងហើយថាខ្មែរក្រោមខ្មែរកណ្តាលខ្មែរលើគឺជាខ្មែរ ជាពូជសាសន៍ខ្មែរតែមួយ។ ប្រវត្តិសាស្រ្តបានចារមកឃើញច្បាស់លាស់អីចឹងហើយ ហើយយើងជាខ្មែរពេលដែលប្រទេសខ្មែរត្រូវគេឈ្លានពានត្រូវគេរុករានគឺយើងត្រូវតែហ៊ានធ្វើពលិកម្មហើយការពលិកម្មហ្នឹងឯងគឺកងទ័ពហ្នឹងឯង។ យើងគ្មានអាវុធ គ្មានយុទ្ធភណ្ឌអីធ្វើម៉េចអាចច្បាំងនឹងកុម្មុយនីស្តកើត? តាមពិតទៅគឺយើងស្ម័គ្រចិត្តមកបម្រើការនៅកម្ពុជាហ្នឹងឯង»។
ទាហានខ្មែរកម្ពុជាក្រោមមានប្រវត្តិជួយសហរដ្ឋអាមេរិកប្រយុទ្ធនឹងក្រុមកុម្មុយនីស្តវៀតណាមនៅលើទឹកដីវៀតណាមតំបន់ដែនដីសណ្តទន្លេមេគង្គ។ ឯកសាររបស់ទីភ្នាក់ងារស៊ើបការណ៍សម្ងាត់របស់សហរដ្ឋអាមេរិកដែលបានអនុញ្ញាតឱ្យមើលជាសាធារណៈ បានបញ្ជាក់ថា នៅដើមឆ្នាំ១៩៧០នោះគឺមានទាហានខ្មែរក្រោមចំនួន៤កងវរសេនាតូចដែលមានទាហានចំនួន២.១០០នាក់ត្រូវបានបញ្ជូនទៅប្រទេសកម្ពុជា។
លោក ថាច់ ធឿង មានស្រុកកំណើតនៅស្រុកត្រោក ខេត្តព្រះត្រពាំង ដែនដីកម្ពុជាក្រោម។ លោកបានបន្ថែមថាពលិកម្មរបស់អ្នកទាំងនោះមិនត្រូវបំភ្លេចចោលនោះទេ។
«ខ្ញុំមិននិយាយអីទេពីរបបដឹកនាំណាក៏ដោយក៏ប៉ុន្តែយុទ្ធជនយុទ្ធនារីដែលមកពលិកម្មដើម្បីរក្សាទឹកដីហ្នឹងគឺជាការមួយពលិកម្មដ៏ប្រវត្តិសាស្ត្រហើយខ្ញុំមិនចង់ឃើញថាក្នុងអនាគតទៅគេសរសេរប្រវត្តិសាស្រ្តគេថាពលិកម្មនោះវាគ្មានប្រយោជន៍ឬក៏ជាអ្វីផ្សេងទៀតគឺខ្ញុំមិនចង់ឃើញអីចឹង»។
រដ្ឋប្រហារថ្ងៃទី១៨ខែមីនានៅតែបន្តបែងចែកទស្សនៈនយោបាយខ្មែរនៅឡើយទោះបីជាព្រឹត្តិការណ៍នេះបានកន្លងទៅ៥០ឆ្នាំហើយក៏ដោយ។
គណបក្សប្រជាជនកម្ពុជាដែលកំពុងកាន់អំណាចក្នុងប្រទេសកម្ពុជាមិនប្រារព្ធខួបលើកទី៥០នេះហើយក៏មិនគាំទ្រដែរដោយចាត់ទុកថាការទម្លាក់សម្តេចព្រះនរោត្តមសីហនុពីអំណាចនោះធ្វើឡើងដោយខុសច្បាប់។
លោក សុខ ឥសាន្ត អ្នកនាំពាក្យគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជាបានបញ្ជាក់ថាការណ៍នេះដោយសារតែរដ្ឋប្រហារនោះហើយដែលឈានទៅដល់ការឡើងកាន់អំណាចរបស់ក្រុមខ្មែរក្រហមហើយបានកាប់សម្លាប់ពលរដ្ឋកម្ពុជានៅទូទាំងប្រទេស។
លោកសុខ ឥសាន្តបានបន្ថែមថា៖ «យើងយល់ថានេះគឺជាអំពើខុសច្បាប់ដោយសារធ្វើរដ្ឋប្រហារក្នុងពេលដែលសម្តេចព្រះសីហនុលោកគង់នៅជាប្រមុខរដ្ឋពេញច្បាប់ទាំងអស់។ លោកសេនាប្រមុខធ្វើនេះវាគ្រាន់តែជានីតិវិធីធ្វើឱ្យស្របច្បាប់ទេ។ ហើយបងប្អូននៅខាងលោកសេនាប្រមុខលន់ នល់ក៏លោកមិននិយាយដូចខ្ញុំដែរលោកនិយាយថាការធ្វើរដ្ឋប្រហារនេះវាត្រឹមត្រូវហើយ។ ខ្លះមិនទាំងហ៊ានហៅថារដ្ឋប្រហារផងថាការទម្លាក់សម្តេចសីហនុដោយចោទសម្តេចសីហនុថាអីចេះអីចុះទៅណា។ នេះវាអាស្រ័យលើនិន្នាការនយោបាយរបស់អ្នកនិយាយទេ»។
ក្រោយពីរដ្ឋប្រហារនោះប្រទេសកម្ពុជាបានធ្លាក់ចូលក្នុងភ្នក់ភ្លើងសង្គ្រាមដែលជាផ្នែកមួយនៃការពង្រីកសង្គ្រាមរបស់សហរដ្ឋអាមេរិកនៅប្រទេសវៀតណាម។ សង្គ្រាមចន្លោះឆ្នាំ១៩៧០ដល់១៩៧៥បានសម្លាប់ពលរដ្ឋកម្ពុជាអស់ពី១៥០.០០០ដល់ ៣០០.០០០នាក់ដោយសារការវាយប្រយុទ្ធគ្នារវាងកងកម្លាំងរដ្ឋាភិបាលលោកលន់ នល់និងកងកម្លាំងកុម្មុយនីស្តខ្មែរក្រហមដែលមានចិននិងវៀតណាមគាំទ្រនិងការទម្លាក់គ្រាប់បែករបស់សហរដ្ឋអាមេរិក។ នេះបើតាមឯកសារស្រាវជ្រាវនានា។
បច្ចុប្បន្នប្រទេសកម្ពុជារក្សារបបរាជានិយមអាស្រ័យរដ្ឋធម្មនុញ្ញហើយលោកសុខ ឥសាន្តយល់ថាមេរៀនប្រវត្តិសាស្ត្រគឺអ្នកនយោបាយកម្ពុជាត្រូវតែកសាងឯកភាពជាតិមួយ៖
«ទៅអនាគតគោលជំហររបស់គណបក្សប្រជាជនគឺធ្វើយ៉ាងណាកសាងប្រទេសកម្ពុជាមួយប្រកបដោយសន្តិភាពពេញលេញ មានស្ថិរភាពនយោបាយមានសេចក្តីសុខក្សេមក្សាន្ត ជូនប្រជាពលរដ្ឋហើយនឹងមានការអភិវឌ្ឍលែងឱ្យមានសង្គ្រាម។ អីចឹងទេយើងសព្វថ្ងៃនេះយើងកំពុងតែរួបរួមសាមគ្គីជាតិទាំងមូលដើម្បីរក្សាការពារសន្តិភាពឱ្យបានគង់វង្សពីព្រោះឆ្លងកាត់ដំណាកកាលប្រវត្តិសាស្រ្តដ៏ជូរចត់កន្លងមកធ្វើឱ្យយើងទាំងអស់គ្នាត្រូវតែឯកភាពគ្នាជៀសវាងកុំឱ្យមានសង្គ្រាម»។
រីឯលោកឱក សឿម ទទួលស្គាល់ថាការបរាជ័យក្នុងការកសាងរបបសាធារណរដ្ឋមួយនៅប្រទេសកម្ពុជាគឺដោយសារតែកត្តាវិវត្តន៍នយោបាយពិភពលោកផងដែរ។
«ខ្ញុំសង្កេតឃើញថាអ្នកដែលពេញចិត្តនឹងរបបសាធារណរដ្ឋគឺពេញចិត្តនឹងផ្លាស់ប្តូររបបពីរាជានិយមមកសាធារណរដ្ឋនិយមក៏ដោយសារតែឃើញថាតាំងពីបុរមបុរាណមកគឺឃើញថាជាតំណតៗមកជារបបរាជានិយមហ្នឹងវាចេះតែបាត់បង់ទឹកដី បាត់បង់ទឹកដីទៅ ម្ល៉ោះហើយក៏ថាសាកផ្លាស់ប្តូរលមើលក្រែងលោវាមានសំណាងក៏ប៉ុន្តែអកុសលដោយសារមេប្លុករបស់យើងគេបោះបង់យើងចោលទៅវាក៏បានជាឡុងចុងអីចឹងទៅ ម្ល៉ោះហើយបានជាវាអីចឹង»។
បន្ទាប់ពីបានចាញ់សង្គ្រាមវៀតណាមនៅចុងខែមេសាឆ្នាំ១៩៧៥ សហរដ្ឋអាមេរិកបានដកកងទ័ពចេញនិងផ្តាច់ទំនាក់ទំនងការទូតជាមួយនឹងប្រទេសកម្ពុជា វៀតណាមនិងឡាវ ប៉ុន្តែបានស្តារទំនាក់ទំនងការទូតជាមួយនឹងប្រទេសកម្ពុជាវិញនៅឆ្នាំ១៩៩១។
ព្រះបាទនរោត្តមសីហនុ បានឡើងសោយរាជ្យជាថ្មីឡើងវិញនៅថ្ងៃទី២៤ខែកញ្ញាឆ្នាំ១៩៩៣ ក្រោយពីភាគីខ្មែរដែលមានចម្បាំងនឹងគ្នាបានចុះហត្ថលេខាលើកិច្ចព្រមព្រៀងសន្តិភាពទីក្រុងប៉ារីសក្នុងខែតុលាឆ្នាំ១៩៩១។ ប៉ុន្តែព្រះអង្គបានដាក់រាជ្យជាថ្មីថ្វាយទៅឱ្យព្រះមហាក្សត្របច្ចុប្បន្នក្នុងខែតុលាឆ្នាំ២០០៤។
ព្រះបាទនរោត្តមសីហនុ បានសោយទិវង្គតនៅថ្ងៃទី១៥ខែតុលាឆ្នាំ២០១២ នៅព្រះជន្ម៨៩ព្រះវស្សាដោយជំងឺគាំងបេះដូងនៅក្នុងទីក្រុងប៉េកាំងប្រទេសចិន។ ព្រះអង្គគឺជាព្រះមហាក្សត្រដែលទទួលបានការគោរពខ្លាំងបំផុតក្នុងចំណោមមហាជននិងអ្នកនយោបាយកម្ពុជា។
សម្រាប់លោកឱក សឿមយល់ថាអ្នកដែលស្រឡាញ់ចង់ឱ្យមានរបបសាធារណរដ្ឋមួយសម្រាប់ប្រទេសកម្ពុជានៅតែរក្សាចិត្តរបស់ពួកគេទាំងអ្នកនៅក្រៅប្រទេសនិងក្នុងប្រទេសកម្ពុជា៖
«អាស្រ័យហេតុនេះនៅខួប៥០ឆ្នាំនេះយើងនឹកគិតថា ដើម្បីនឹងចិញ្ចឹមចិត្តយើងឱ្យរស់នៅក្នុងរបបសាធារណរដ្ឋ តែមិនមែនយើងចង់សើរើមកបង្កើតវិញស្អែកឬខានស្អែកនេះទេគឺថា ចិត្តយើងដែលបានស្រឡាញ់ទៅហើយ យើងទុកក្តីស្រឡាញ់របបរបស់យើងជាអចិន្ត្រៃយ៍បានជាខួបធ្វើ៥០ឆ្នាំនៅឆ្នាំនេះធ្វើឱ្យវាធំដុំហើយមិនអាចធ្វើបាន៥០ឆ្នាំពីរដងទេ គឺអាចបានតែមួយឆ្នាំហ្នឹង»៕
