ឃុំអូរគ្រាងស្រុកសំបូរ ខេត្តក្រចេះ — លោក ម៉ម ចេប បានឡើងទូកទៅមើលមង និងលបដាក់ត្រីរបស់លោក ដែលដាក់នៅតាមច្រាំងទន្លេមេគង្គខ្សែទឹកខាងលើ នៅចម្ងាយប្រមាណ ៥ គីឡូម៉ែត្រ ពីផ្ទះរបស់លោក ក្នុងភូមិកោះខ្ញែរ ឃុំអូរគ្រាង ស្រុកសំបូរ ខេត្តក្រចេះ។ ត្រីដែលជាប់មងនិងលប ហើយមានមិនដល់បីគីឡូក្រាមផងនោះមិនមែនជាត្រីដែលកម្រ ឬរងការគំរាមកំហែងផុតពូជទេ។ វាជាប្រភេទត្រីដែលអាចចាប់បាន នៅក្នុងទឹករាក់ រួមមានដូចជាត្រីឆ្លាំង ត្រីកែ ត្រីរាល និងត្រីក្អែក។
អង្គុយនៅផ្ទះរបស់លោក ដែលស្ថិតនៅជាប់ទន្លេមេគង្គ ក្រោយពេលជិះទូកដោះមង និងចុះលើកលបនៅក្នុងទន្លេ អ្នកនេសាទ វ័យ៣៣ឆ្នាំរូបនេះ និយាយថា វាមិនងាយស្រួលទេ ដើម្បីចាប់ត្រីកម្រ ឬប្រភេទត្រីជិតផុតពូជនោះ។
«ត្រីពិបាករកមានប្រភេទដូចថាត្រីប៉ាវ៉ាមុខពីរ ក្អែកពូកអីអ៊ីចឹងទៅណា៎! ក្អែកពូក ត្រីត្រសក់ ត្រីអីហ្នឹងវាពិបាករកណាស់ ព្រោះវានៅទឹកជ្រៅ។ យើងមិនអាចយកបានទេ លបចាន់ យើងដាក់បានតែរាក់ៗត្រឹមទ្រូងត្រឹមកអីហ្នុង»។
លោក ចេប និយាយថា មានតែការប្រើប្រាស់ឧបករណ៍ហាមឃាត់ប៉ុណ្ណោះ ដែលអាចចាប់ត្រីដែលជិតផុតពូជ និងត្រីដែលរស់នៅក្នុងទឹកជម្រៅពី ៤០ ទៅ ៥០ ម៉ែត្រ។
«យើងដាក់លបលែងត្រូវ។ ពួកនោះវាឆក់វាស្រូបច្រើនពេក ត្រីវាលែងមកខាងចូលលបចូលចាន់ យើង...អត់មានចូលទេ។ អត់មានចូលទេ វានៅតែទឹកជ្រៅ។ វាមិនអាចចូលខាងបាន...ណាមួយវាស្រូបខ្លាំងពេក។ វាចេះតែស្បើយបន្តិចម្តងៗ»។
លោក ទន បូជា អ្នកនេសាទថ្មីថ្មោង កំពុងឈរនៅកៀនផ្ទះរបស់លោក ដែលស្ថិតនៅជាប់នឹងទន្លេមេគង្គខ្សែទឹកខាងលើ។
លោកបានប្តូរពីការធ្វើស្រែមកនេសាទត្រី នៅក្រោយការរៀបអាពាហ៍ពិពាហ៍។ លោកនិយាយថាចាប់តាំងពីលោកនេសាទដែលបានចាប់ផ្តើមមកប្រហែលមួយឆ្នាំនោះ លោកមិនធ្លាប់ចាប់បានត្រីដែលកម្រ ហើយប្រភេទត្រីដែលចាប់បាននោះ គឺភាគច្រើនជាប្រភេទត្រីរាល និងត្រីក្អែក ដែលអាចលក់បានប្រមាណពី ៥០០០រៀល ទៅ ៧០០០រៀល ក្នុងមួយគីឡូ។
ភូមិកោះខ្ញែរ ស្ថិតនៅចម្ងាយប្រមាណ ១០០ គីឡូម៉ែត្រ ពីទីរួមខេត្តក្រចេះ។ ទោះបីមងនិងលបរបស់អ្នកនេសាទលោក ម៉ម ចេប និងលោក ទន បូ មិនអាចចាប់បានត្រីដែលកំពុងរងគ្រោះជិតផុតពូជក្តី ក៏នៅឯកន្លែងលក់ត្រីនៅផ្សារផែលើ នៃក្រុងក្រចេះ អ្នកដើរទិញត្រីយកទៅបរិភោគយូរៗម្តង នឹងបានឃើញប្រភេទត្រីទាំងអស់នោះ។
នៅឯផ្សារផែលើ ក្នុងក្រុងក្រចេះ អ្នកសារព័ត៌មានរបស់សំឡេងសហរដ្ឋអាមេរិក បានប្រទះឃើញត្រីខ្លាពីរក្បាល ដែលមួយក្បាលៗ មានទម្ងន់ជាងមួយគីឡូក្រាម ត្រូវបានគេយកមកដាក់លក់ជាមួយប្រភេទត្រីជាច្រើនផ្សេងទៀត កាលពីពាក់កណ្តាលខែកក្កដាកន្លងទៅ។ ក្នុងនោះ ក៏មានត្រីព្រួលផងដែរ។ ត្រីព្រួលជាប្រភេទត្រីដែលស្ថិតក្នុងប្រភេទក្រុមងាយរងគ្រោះនិងជិតផុតពូជ។ ត្រីខ្លាក្នុងមួយគីឡូ គឺអាចមានតម្លៃប្រមាណ ៤ម៉ឺនរៀល។ នេះបើតាមតម្លៃទិញដូរនៅផ្សារផែលើ ក្នុងក្រុងក្រចេះ។
អ្នកស្រី នាថ នី វ័យអាយុ ៥៣ ឆ្នាំ អ្នកដើរទិញត្រីនៅផ្សារផែលើ និយាយថា ត្រីដែលរងគ្រោះថា្នក់ ឬជិតផុតពូជនោះ កម្រត្រូវបានគេចាប់បានយកមកលក់ណាស់។ ហើយបើបានយកមកលក់នោះ គឺប្រភេទត្រីទាំងអស់នោះ មានតម្លៃថ្លៃជាងប្រភេទត្រីដែលសំបូរ ទោះបីវាងាប់ក៏ដោយ។
«ម៉្លោះហើយ យើងលែងម៉េច! យកទៅឲ្យហើមចោល? ហើយណាមួយ វាបាន ១០ម៉ឺន។ ពូឯងគិតមើល មួយ៣គីឡូកន្លះ...ប៉ុន្មាន ហើយពីរគីឡូ ៩ម៉ឺនហើយនោះ។ ហើយមួយគីឡូកន្លះទៀត? មិនជាង១០ម៉ឺន? ហើយទៅបោះចោលឯណា បើត្រីងាប់ហើយ! មិនមែនបន្ទោសអ្នកលក់ទេ សំខាន់អ្នករក។ បើអ៊ីចឹងជលផលគេចុះតាមទន្លេ ទៅហាមឃាត់។ គេចាប់គេចងទៅ វាមិនហ៊ានរក គឺវាអត់ហើយ»។
«បញ្ហាការប្រឈមការធ្លាក់ចុះធនធានជលផលដែលគំហុក ពិសេសគឺប្រើប្រាស់ឧបករណ៍បទល្មើស ឆក់ស្រូបហ្នឹងឯង ដែលធ្វើឲ្យអន្តរាយធនធានរបស់យើង»
អង្គការ WWF ប្រចាំកម្ពុជាបានរកឃើញថា ត្រីសំខាន់ៗ ដូចជាត្រីគល់រាំង និងត្រីត្រសក់ក្រហម ដែលជាអម្បូរត្រីជិតផុតពូជ ត្រូវបានគេបន្តដាក់លក់នៅទីផ្សារ ក្នុងខេត្តក្រចេះ និងស្ទឹងត្រែង ហើយនាំចេញទៅក្រៅប្រទេស គ្រាដែលការអនុវត្តច្បាប់ប្រឆាំងនឹងការនេសាទខុសច្បាប់មានលក្ខណៈធូររលុង។
អង្គការការពារសត្វព្រៃមួយនេះ ទើបតែបានបញ្ចប់ការអង្កេតថ្មីមួយ នៅតាមទីផ្សារលក់ដូរត្រីក្នុងខេត្តក្រចេះ។ ការអង្កេតដែលបានធ្វើឡើង ពីថ្ងៃទី ៧ ដល់ថ្ងៃទី ២៤ ខែមករា ឆ្នាំ ២០២០ នេះ បានរកឃើញថា ត្រីសរុបចំនួន ៣៥ ប្រភេទ ដែលស្ថិតក្នុងស្ថានភាពគំរាមកំហែង ដោយមានរាប់បញ្ចូលត្រីគល់រាំង ត្រីខ្លា និងត្រីត្រចៀកដំរី មានដាក់លក់នៅតាមផ្សារត្រី ក្នុងខេត្តក្រចេះ។
អង្គការនេះបានអត្ថាធិប្បាយលើលទ្ធផលអង្កេតក្នុងន័យដើមថា៖ «ការអង្កេតដោយប្រើពេលសរុបចំនួន ១៦ ថ្ងៃ បានកត់ត្រាត្រីដែលមានបរិមាណសរុប ៥៥៩៦ គីឡូក្រាម (ជាមធ្យម ៣១០ គីឡូក្រាមក្នុងមួយថ្ងៃ ក្នុងចន្លោះ ៨៣ ទៅ ៥៧៥ គីឡូក្រាម) មានដាក់លក់នៅទីផ្សារ។
លទ្ធផលនៃការអង្កេតបានបង្ហាញថាខ្សែសង្វាក់ផ្គត់ផ្គង់ការជួញដូរត្រីនេះ គឺចាប់ផ្តើមពីអ្នកនេសាទទៅកាន់ឈ្មួញកណ្តាល បន្ទាប់មកពីឈ្មួញកណ្តាលទៅកាន់អ្នកលក់រាយ និងពីអ្នកលក់រាយទៅកាន់អតិថិជន។
ការអង្កេតបានពន្យល់ទៀតថា ការជួញដូរត្រីនេះត្រូវបានគេប្រមូលផ្តុំនៅទីតាំងធំៗចំនួនបីរួម មាននៅកោះខ្ញែរ អូរម្រះ និងត្បូងខ្លា។ ត្រីដែលត្រូវបានគេប្រមូលទិញពីទីតាំងទាំងនេះ ត្រូវបានដឹកជញ្ជូនទៅទីផ្សារ នៅខេត្តស្ទឹងត្រែង បន្ទាប់មកបញ្ជូនទៅខេត្តរតនគិរី និងបន្តទៅប្រទេសវៀតណាម ហើយដឹកជញ្ជូនទៅកាន់ប្រទេសឡាវ ដោយកាត់តាមអន្លង់ទឹកឈើទាល និងទៅកាន់ក្រុងភ្នំពេញ និងខេត្តសៀមរាបតាមរថយន្តឈ្នួល។
អង្គការការពារសត្វព្រៃ WWF ប្រចាំកម្ពុជា បានពន្យល់ថា ត្រីដែលដាក់លក់នៅតាមផ្សារក្នុងទីរួមខេត្តក្រចេះ ត្រូវបានកត់ត្រាដោយមានទិន្នន័យ ដែលត្រូវបានកំណត់ដោយផ្អែកទៅតាមស្ថានភាពសត្វទទួលរងការគំរាមកំហែងរបស់អង្គការសហភាពអន្តរជាតិសម្រាប់អភិរក្សធម្មជាតិ IUCN និងច្បាប់របស់រដ្ឋបាលជលផលកម្ពុជា ស្តីពីជលផលនិងបញ្ជីប្រភេទត្រីរងគ្រោះ។
លោក អាន ហ៊ូ ប្រធានសហគមន៍នេសាទភូមិកោះខ្ញែរ ធា្លប់ចាប់បានត្រីគល់រាំងទម្ងន់ប្រមាណ ១២ គីឡូក្រាម កាលពីខែកុម្ភៈកន្លងទៅ។ ដោយខ្លាចបាត់បង់ប្រភេទត្រីដែលជិតផុតពូជនោះ លោកបានសម្រេចលែងត្រីនោះភ្លាមៗ ចូលទៅក្នុងទន្លេវិញ។
«ហើយម្យ៉ាងក៏ជាត្រីដែលមេពូជ ដែលយើងកំពុងថែរក្សាអភិរក្សខ្លាំងមែនទែន ព្រោះអីត្រីគល់រាំង ត្រីរាជហ្នឹង គឺជាត្រីដែលសំខាន់សម្រាប់គេហៅថា មេត្រីពូជដែលវាត្រូវគ្រប់គ្រងកូនត្រីចម្រុះទាំងអស់ ដែលនៅក្នុងតំបន់អភិរក្សរបស់យើង នៅទន្លេមេគង្គនេះតែម្តង»។
ការអភិរក្សនៅតែជាកិច្ចការលំបាកមួយសម្រាប់អ្នកនេសាទ ដែលមិនចង់ឃើញត្រីប្រភេទជិតផុតពូជបាត់បង់ ពីទន្លេមេគង្គនៅកម្ពុជា ខណៈបទល្មើសនេសាទបន្តកើតមាន ទោះបីជានៅក្នុងរដូវហាមឃាត់ការនេសាទ ដែលចាប់ផ្តើមនៅខែមិថុនាក្តី។
«បញ្ហាការប្រឈមការធ្លាក់ចុះធនធានជលផលដែលគំហុក ពិសេសគឺប្រើប្រាស់ឧបករណ៍បទល្មើស ឆក់ស្រូបហ្នឹងឯង ដែលធ្វើឲ្យអន្តរាយធនធានរបស់យើង»។
លោកបន្ថែមថា ការអនុវត្តច្បាប់ជលផល មិនអាចបន្តស្ថិតក្នុងភាពធូរលង់តទៅបានទេ ព្រោះថា ប្រជាពលរដ្ឋនឹងជួបវិបត្តិសេដ្ឋកិច្ចគ្រួសារ នៅពេលដែលធនធានត្រីត្រូវបានបំផ្លិចបំផ្លាញ ដោយសារការនេសាទក្នុងរដូវហាមឃាត់ ឬក៏ការបន្តប្រើឧបករណ៍ខុសច្បាប់នោះ។
«សម្រាប់ត្រីធំៗ គេមានថៅកែគេមានអី សម្រាប់ទាក់ទងអ៊ីចឹងៗ គឺខ្ញុំអត់ដឹង។ ខ្ញុំបានតែត្រីធម្មតាៗ ត្រីស្រកា ត្រីតូចៗ លក់តាមផ្លូវទៅ! ណាមួយដល់ខែហ្នឹង គឺរដូវគេបិទនេសាទ»
អ្នកនេសាទរូបនេះ បានបន្តថា អ្នកនេសាទមួយចំនួនបានដឹងអំពីការអភិរក្សត្រី ដែលជិតផុតពូជនិងរដូវដែលមិនអនុញ្ញាតឲ្យធ្វើការនេសាទត្រីដែរ តែបញ្ហាជីវភាពរបស់ពួកគាត់ ដែលបានផ្តេកផ្តួលខ្លាំងលើការនេសាទ ជាងមុខរបរផ្សេងទៀត ដូចជាការធ្វើស្រែនោះ បានក្លាយជាសម្ពាធមកលើធនធានត្រីដែលជិតផុតពូជ។
«ធម្មតាចង់មិនចង់លោកគ្រូអើយ និយាយឲ្យអស់ គាត់នៅតែបង្ខំ។ បើនេសាទបាន ហើយបើមិនរកឈ្មួញ យកបណ្តោះ យកកៀនកោះលក់ចេញទេ...គាត់ត្រូវការចំណូល ត្រូវការថវិកា សម្រាប់ផ្គត់ផ្គង់គ្រួសារហ្នឹង។ អ៊ីចឹងវា....វាតិចច្រើន នៅតែមានបញ្ហាហ្នឹង»។
នៅក្នុងភូមិកោះខ្ញែរ គេសង្កេតឃើញមានអ្នកដើរទិញត្រីជាលក្ខណៈគ្រួសារ នៅពេលព្រឹកព្រលឹមដោយដឹកតាមម៉ូតូ ហើយអ្នករត់តាក់ស៊ីមួយចំនួនក៏បានទទួលយកត្រីទៅចែកចាយបន្តនៅតាមទីផ្សារ។
ដោយបានផ្តើមអាជីពជាអ្នកដើរទិញត្រីនៅភូមិកោះខ្ញែរ បានប្រហែលមួយឆ្នាំនោះ លោក ឯម រ៉េត អាយុ ៣២ ឆ្នាំ បាននិយាយថា លោកកម្រទិញបានប្រភេទត្រីដែលហៀបនឹងផុតពូជ។
«សម្រាប់ត្រីធំៗ គេមានថៅកែគេមានអី សម្រាប់ទាក់ទងអ៊ីចឹងៗ គឺខ្ញុំអត់ដឹង។ ខ្ញុំបានតែត្រីធម្មតាៗ ត្រីស្រកា ត្រីតូចៗ លក់តាមផ្លូវទៅ! ណាមួយដល់ខែហ្នឹង គឺរដូវគេបិទនេសាទ»។
លោក រ៉េត និយាយថា ធនធានត្រីខ្សោះមិនថាប្រភេទត្រីជិតពូជ ឬត្រីធម្មតានោះទេ គឺបណ្តាលមកពីសកម្មភាពនេសាទខុសច្បាប់ ដូចជាការប្រើប្រាស់ឧបករណ៍ឆក់ជាដើម។ លោកយល់ថា ការសាងសង់ទំនប់វារីអគ្គិសនី ក្នុងអាងទន្លេមេគង្គ ក៏ជាហេតុផលសំខាន់មួយ ដែលប៉ះពាល់ដល់ការបង្កបង្កើតត្រី នៅទន្លេមេគង្គក្នុងប្រទេសកម្ពុជាផងដែរ។
«គួរតែបង្កើនការពារឲ្យប្រជាជនហ្នឹង ឲ្យចេះថែរក្សា ចេះការពារទាំងអស់គ្នា គ្រាន់តែថា ប្រជាជននៅភូមិនេះតែផុតត្រីទៅ ក៏គ្នាអត់មានការងារទៅ...ត្រូវបានផលអីមកវិញដែរ។ ខ្លះគេពឹងផ្អែកទៅលើការរកត្រីអីតិចតួច»។
លោក អាន ហ៊ូ ប្រធានសហគមន៍នេសាទភូមិ កោះខ្ញែរ យល់ស្របថា ការកកើតទំនប់វារីអគ្គិសនីនៅ ក្នុងតំបន់ទន្លេ មេគង្គជាហេតុផលមួយដែលបានធ្វើឲ្យទិន្នផលត្រីស្ទើរគ្រប់ប្រភេទបានថយចុះសម្រាប់ប្រទេសកម្ពុជា។ លោកថា ប្រភេទត្រីដែលនៅសំបូរនៅឡើយ ក្នុងទន្លេមេគង្គក្នុងដែនប្រទេសកម្ពុជា គឺជាប្រភេទត្រីក្អែក ត្រីខ្យា ឯត្រីដែលពិបាករកបានគឺប្រភេទត្រីកេះ ត្រីក្លាំងហាយ ត្រីត្រចៀកដំរី និងត្រីប៉ាវ៉ាជាដើម។
នៅខេត្តស្ទឹងត្រែង អ្នកនេសាទមួយចំនួនកំពុងចែវទូកនេសាទ នៅលើទន្លេមេគង្គ និងខ្លះទៀតធ្វើការនេសាទនៅតាមដៃទន្លេសេសានក្រោមមួយ។
នៅភូមិស្រែតាចាន់ ឃុំច្រប ស្ថិតនៅជាប់នឹងទន្លេសេសានក្រោមមួយ លោក ត្រេះ ណាត ជាអ្នកនេសាទ អះអាងថា លោកកម្របានឃើញត្រីជិតពូជ ដូចជាប្រភេទត្រីគល់រាំង ដោយថា សព្វថៃ្ងនេះលោកចាប់បានតែត្រីអណ្តែង កំពត ឆ្កែង ឆ្ពិន រាលខែ និងត្រីលេញ ដែលសុទ្ធតែជាប្រភេទត្រីដែលសំបូរនៅទីផ្សារ។
«បួនឆ្នាំហ្នឹងអត់ដែលឃើញផងបងត្រីហ្នឹង! ខ្ញុំស្គាល់ច្បាស់ តើត្រីគល់រាំង! ប៉ុន្តែអត់តាហ្មង! មានតែត្រីអណ្តែង ត្រីកំពត ត្រីអីធម្មតាៗ ត្រីទីផ្សារយើង។ និយាយរួមចឹងហ្មងត្រីទីផ្សារទូទៅ»។
លោកថា បើទោះលោកមិនដែលចាប់បានប្រភេទត្រីដែលជិតផុតពូជនេះក្តី ក៏ការអភិរក្សគួរតែត្រូវធ្វើឡើងដោយហ្មត់ចត់ ដើម្បីជាប្រយោជន៍ឲ្យកូនខ្មែរជំនាន់ក្រោយ អាចឃើញប្រភេទត្រីជិតផុតពូជ ដូចជាត្រីគល់រាំងនោះជាដើម។
«អ្នកនេសាទត្រី អ្នកទិញត្រី និងឈ្មួញកណ្តាលមិនសូវយល់ដឹងអំពីច្បាប់ស្តីពីជលផល និងលិខិតបទដ្ឋានគតិយុត្តិនានា ពាក់ព័ន្ធនឹងកិច្ចការពារនិងការគ្រប់គ្រងធនធានជលផលទេ ជាពិសេសប្រភេទជលផលកំពុងទទួលរងការគំរាមកំហែង ដែលយើងត្រូវរួមគ្នាអភិរក្សកុំឲ្យបាត់បង់»
បើតាមអនុក្រឹត្យរបស់រដ្ឋាភិបាលចេញផ្សាយ កាលពីខែសីហា ឆ្នាំ២០១៩ ស្តីពីការកំណត់ប្រភទផលផលិតផលជលផល ដែលកំពុងរងគ្រោះជិតផុតពូជ រួមមានត្រីនិងសត្វក្រពើ ៣២ ប្រភេទ ត្រូវបានកំណត់ថា កំពុងស្ថិតក្នុងស្ថានភាពដែលកំពុងរងគ្រោះថ្នាក់។ ចំពោះប្រភេទត្រីដែលជិតផុតពូជ រួមមានត្រីតាពត ឬត្រីនាគ ត្រីថ្ក ត្រីបីកំណាត់ ឬត្រីខ្លា ត្រីកៀតស្រង់ ត្រីគជ្រា ផ្សោតក្បាលត្រឡោក ត្រីរាជត្រីគល់រាំង និងត្រីត្រសក់ក្រហម ជាដើម។
បើតាមអនុក្រឹត្យដដែល«ត្រីគល់រាំង» ជាប្រភេទត្រី «ដែលត្រូវបានកំណត់ជានិមិត្តរូបនៃព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា»។ ត្រីនេះរស់តាមដងទន្លេធំៗ និងតំបន់ទំនាបទន្លេមេគង្គ។ វាជាប្រភេទត្រីមានទំហំធំរហូតដល់ ២០០ស.ម. និងបម្លាស់ទីឆ្ងាយ។ ត្រីប្រភេទនេះស៊ីស្លែវារីរុក្ខជាតិ និងផ្លែរុក្ខជាតិលិចទឹក ហើយវាពេញវ័យបន្តពូជអាយុ ៧ ឆ្នាំ និងពងកូន ចាប់ពីខែមិថុនាដល់ខែកក្កដា។
បើតាមការអង្កេតរបស់អង្គការការពារសត្វព្រៃ WWF ប្រចាំកម្ពុជា «ត្រីគល់រាំងនិងត្រីត្រសក់ក្រហមត្រូវបានចាត់ថ្នាក់ជាប្រភេទជិតផុតពូជជាសកល និងនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា។ ចំណែកឯត្រីខ្លា ត្រីក្របី ត្រីត្រចៀកដំរី សុទ្ធសឹងជាប្រភេទកំពុងរងគ្រោះថ្នាក់នៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា»។
លោក សេង ទៀក នាយកអង្គការ WWF ប្រចាំកម្ពុជា មានប្រសាសន៍នៅការិយាល័យក្នុងទីក្រុងភ្នំពេញថា ត្រីដែលរកបានដោយកម្រគឺមានតម្លៃខ្ពស់ ជាងប្រភេទត្រីផ្សេងទៀត ដែលគេអាចងាយរកបានពីទន្លេបឹងបួរនៅក្នុងប្រទេស។
«បើយើងពិនិត្យមើលជារួម ត្រីប្រភេទត្រីជិតផុតពូជហ្នឹង តម្លៃវាថ្លៃដូចជាត្រីគល់រាំងអីជាដើម មួយគីឡូក្រាម វាប្រហែលជាជាងប្រាំម៉ឺនរៀល នៅទីផ្សារបាទ។ តម្លៃវាថ្លៃ ហើយខ្ញុំយល់ថា បញ្ហាហ្នឹងគួរត្រូវតែដោះស្រាយជាបន្ទាន់។ កាលណាត្រីប្រភេទត្រីជិតផុតពូជហ្នឹង វាមានដោយកម្រ ចាប់បានដោយកម្រវាធ្វើឲ្យតម្លៃរបស់វាកាន់តែថ្លៃ»។
លោកបន្ថែមថា ទាំងអ្នកបរិភោគនិងអ្នកនេសាទគួរងាកមកប្រកាន់ទម្លាប់អភិរក្សត្រីប្រភេទជិតផុតពូជទាំងនេះ។
«អ្នកបរិភោគត្រីទាំងអស់ហ្នឹងចាំបាច់ត្រូវតែផ្លាស់ប្តូរអាឥរិយាបថហ្នឹង អាការគិតហ្នឹង ហើយពិសេសហ្នឹង គឺប្រភេទត្រីធំៗ ដែលជាមេត្រីណា៎ ដែលមានពងមានអីហ្នឹងណ៎ា ហើយដែលរដ្ឋបាលជលផលហាមឃាត់នៅក្នុងរដូវនេសាទ ហ្នឹងចាំបាច់ ត្រូវតែអនុវត្តឲ្យបានខ្ជាប់ខ្ជួន។ អ្នកនេសាទទាំងអស់ បើសិនជាចាប់បានប្រភេទត្រីដែលមានពងជាត្រីមេហ្នឹង គួរតែលែងគ្នាទៅដែនធម្មជាតិវិញ ព្រោះវានឹងផ្តល់ត្រីរាប់លានជាកូនកូនតូចៗហ្នឹង ដើម្បីឲ្យរីកធំធាត់»។
ប្រធានអង្គការនេះបានស្តីបន្ទោសថា បទល្មើសនេសាទជាហេតុផលចម្បងនាំឲ្យអន្តរាយដល់ប្រភេទត្រីជិតផុតពូជផងដែរ។
សកម្មភាពនេសាទខុសច្បាប់បានកើនឡើង នៅក្នុងដែនអភរិក្សដែលជាតំបន់ច្បាប់ហាមឃាត់មិនឲ្យមានការប្រើប្រាស់ឧបករណ៍មួយចំនួន។ នេះបើតាមរបាយការណ៍ស្តីពីការពង្រឹងការអនុវត្តច្បាប់ដោយខណ្ឌរដ្ឋបាលជលផល ខេត្តក្រចេះ និងស្ទឹងត្រែង មន្រ្តីឆ្មាំទន្លេ និងអង្គការ WWF។ ឧបករណ៍ហាមឃាត់ទាំងនោះ រួមមានសំណាញ់ មងបណ្តែត មងកាំង សន្ទួចរនង ឧបករណ៍ឆក់ និងថ្នាំបំពុល។
បើតាមរបាយការណ៍ដដែលនេះចំនួន «មងនេសាទ» ដែលក្រុមការងារដកហូតបានពីការបង្រ្កាបបទល្មើសជលផល ក្នុងចន្លោះខែធ្នូ ឆ្នាំ ២០១៩ ដល់ខែឧសភា ឆ្នាំ ២០២០ បានកើនឡើងចំនួន ៣៨ ភាគរយ ដែលប្រវែងមងដកហូតបានសរុបមានចំនួន «៣៩.១៦២ម៉ែត្រ» បើប្រៀបធៀបនឹងរយៈពេលដូចគ្នានៅក្នុងឆ្នាំ ២០១៨ និង២០១៩ ដែលមងដកហូតបានមានប្រវែងសរុបតែ «២៨.៤៣៥ម៉ែត្រ»។
ដូចគ្នានេះដែរ ការប្រើប្រាស់ «សន្ទួចរនង» បានកើនឡើងចំនួន ៤៦ ភាគរយ ដែលប្រវែង«សន្ទួចរនង» ដកហូតបានចន្លោះខែធ្នូ ឆ្នាំ ២០១៩ ដល់ខែឧសភា ឆ្នាំ ២០២០ សរុបមានចំនួន «៣៧.០៤០ម៉ែត្រ បើប្រៀបធៀបនឹងរយៈពេលដូចគ្នា នៅក្នុងឆ្នាំ ២០១៨ និងឆ្នាំ ២០១៩ មានប្រវែងត្រឹមតែ ២៥.៤៣៧ ម៉ែត្រប៉ុណ្ណោះ»។
វីអូអេបានព្យាយាមសុំជួបធ្វើបទសម្ភាសន៍ផ្ទាល់ពីក្រុមមន្ត្រីជលផលមួយចំនួន នៅក្នុងខេត្តក្រចេះ និងស្ទឹងត្រែង តែក្រុមមន្ត្រីអះអាងថា ពួកគាត់មានធុរៈ។
វីអូអេក៏មិនអាចសុំការអធិប្បាយពីលោក អេង ជាសាន ប្រធានរដ្ឋបាលជលផលកម្ពុជាបានដែរដោយសារក្នុងពេលធ្វើសេចក្តីរាយការណ៍នេះ អ្នកយកព័ត៌មានបានទាក់ទងលោកតាមទូរស័ព្ទជាច្រើនសារ តែលោកមិនលើកទូរស័ព្ទ។
យ៉ាងណាក៏ដោយ ក្នុងសេចក្តីប្រកាសមួយរបស់អង្គការការពារសត្វព្រៃ WWF ប្រចាំកម្ពុជា ចេញផ្សាយកាលពីដើមខែកក្កដា ឆ្នាំ ២០២០ លោក អេង ជាសាន លើកឡើងថា អ្នកពាក់ព័ន្ធនៅក្នុងវិស័យជលផលនៅមិនទាន់បានយល់ច្បាស់អំពីច្បាប់ការពារធនធាន ដែលកំពុងប្រឈមគ្រោះថ្នាក់នៅឡើយ។
លោកត្រូវបានស្រង់សម្តីក្នុងន័យដើមថា៖ «អ្នកនេសាទត្រី អ្នកទិញត្រី និងឈ្មួញកណ្តាលមិនសូវយល់ដឹងអំពីច្បាប់ស្តីពីជលផល និងលិខិតបទដ្ឋានគតិយុត្តិនានា ពាក់ព័ន្ធនឹងកិច្ចការពារនិងការគ្រប់គ្រងធនធានជលផលទេ ជាពិសេសប្រភេទជលផលកំពុងទទួលរងការគំរាមកំហែង ដែលយើងត្រូវរួមគ្នាអភិរក្សកុំឲ្យបាត់បង់»។
លោកបន្ថែមថា៖ «ខ្ញុំសូមស្នើយ៉ាងទទូចដល់អាជ្ញាធរពាក់ព័ន្ធទាំងអស់ឲ្យបង្កើនការអប់រំ និងផ្សព្វផ្សាយបន្ថែមទៀត ជូនដល់ប្រជានេសាទនិងសហគមន៍មូលដ្ឋាន ដែលរស់នៅតាមបណ្តោយដងទន្លេមេគង្គ អំពីច្បាប់ស្តីពីជលផលនិងលិខិតបទដ្ឋានគតិយុត្តិផ្សេងទៀតជាធរមាន ក៏ដូចជាបំផុសស្មារតីរបស់ប្រជាជន ឲ្យចូលរួមការពារនិងថែរក្សាធនធានជលផលកម្ពុជា កុំឲ្យបាត់បង់ ហើយបន្តលើកទឹកចិត្តប្រជាជន ឲ្យចាប់យកជម្រើសមុខរបរផ្សេងទៀតបន្ថែមពីលើការនេសាទ»។
អ្នកជំនាញកសិកម្មលោក សំ វិទូ អតីតនាយកប្រតិបត្តិមជ្ឈមណ្ឌលសិក្សានិងអភិវឌ្ឍន៍កសិកម្មកម្ពុជា ហៅកាត់ថា CDAC យល់ថា ការរឹតបន្តឹងច្បាប់ជលផលនិងបទបញ្ញត្តិពាក់ព័ន្ធនានា ជាការចាំបាច់ដើម្បីអភិរក្សពូជត្រីដែលជិតបាត់បង់។ ប៉ុន្តែលោកថា ការអនុវត្តច្បាប់ជួនកាលប្រឈមនឹងឧបសគ្គ ដោយសារកង្វះមធ្យោបាយ និងធនធានមនុស្ស។
«ការអនុវត្តច្បាប់ ឬការចុះចាប់ ឬក៏អីៗហ្នឹង វារាងពិបាកក្នុងការធ្វើដែរ ហើយយើងក៏មិនអាចបន្ទោសគាត់បានដែរ។ មធ្យោបាយចង់និយាយថា រួមទាំងមធ្យោបាយ រួមទាំងធនធានមនុស្សចំនួនមនុស្សទៅចុះទៅបង្ក្រាប ឬក៏អីហ្នឹងវាមានតិចតួច»។
លោកបន្ថែមថា៖ «ជួនកាលខ្ញុំឃើញហើយធ្លាប់មានការបាញ់តគ្នារវាងអ្នកនេសាទខុសច្បាប់អីហ្នឹង។យើងមិននិយាយនេសាទជាលក្ខណៈគ្រួសារទេ។ អ្នកនេសាទខុសច្បាប់អីហ្នឹង បាញ់តជាមួយសមត្ថកិច្ចអីហ្នឹង អាហ្នឹងសុទ្ធតែជាជារឿង ដែលធ្វើឲ្យមានការពិបាកដែរណ៎ា។ ប៉ុន្តែ ខ្ញុំមិននិយាយថាទេអ៊ីចឹងយើងត្រូវបណ្តោយទេ យើងត្រូវមានវិធានការ អាចមានវិធានការផ្សេងទៀត ដើម្បីធ្វើយ៉ាងណាកុំឲ្យមានការចរាចរណ៍ ឬក៏ការលក់ដូរនូវផលិតផលទាំងហ្នឹងនៅលើទីផ្សារអីអ៊ីចឹង ព្រោះបើអត់មានអ្នកទិញ ប្រហែលជាអត់មានអ្នកលក់ដែរ»។
«បើយើងដូចថាលក្ខណៈគ្រួសារ ដូចលោកគ្រូទៅមើលមិញ ខ្ញុំលើកលបមិញ បើថា កុំឲ្យមានបទល្មើសកើតឡើង រក ៣០ ឆ្នាំ ៤០ ឆ្នាំទៀត ក៏វាមិនទាន់ផុតពូជដែរ ប្រភេទត្រីយើងហ្នឹង ព្រោះត្រីវាទឹកជ្រៅតំបន់ថ្ម មានរោងមានរន្ធ»
ទោះយ៉ាងណា អ្នកជំនាញកសិកម្មរូបនេះលើកទឹកចិត្តឲ្យអាជ្ញាធរដាក់ទោសទណ្ឌឲ្យបានធ្ងន់ ទៅលើជនដែលល្មើស និងការហាមឃាត់តាមការបន្តចរាចរណ៍ទិញដូរត្រីប្រភេទជិតផុតពូជ និងបង្កើនការអប់រំដល់ប្រជាពលរដ្ឋ ដោយការដំឡើងផ្ទាំងប៉ាណូធំៗ បង្ហាញពីប្រភេទត្រីដែលត្រូវអភិរក្សបន្ថែមពីលើការផ្សព្វផ្សាយតាមទូរទស្សន៍ ដែលពលរដ្ឋមិនសូវយកចិត្តទុកដាក់ទស្សនានោះ។
«តំបន់ណាខ្លះដែលជាតំបន់នេសាទ ហើយមានពពួកប្រភេទត្រីដែលនឹងត្រូវអភិរក្ស ត្រីដែលជិតផុតពូជអីហ្នឹងហើយ ហើយយើងអាចដាក់ជាធ្វើជាប៉ាណូធំៗ ហើយផ្សព្វផ្សាយហើយយើងឧស្សាហ៍ដាក់វាឲ្យថ្មី ព្រោះយើងឃើញហើយប៉ាណូផ្សព្វផ្សាយខ្លះ សម្រាប់ការអភិរក្សត្រីសម្រាប់អីៗហ្នឹង គឺយើងឃើញវាចាស់ៗ ពេលខ្លះមើលមិនឃើញ អីចឹងទៅណ៎ា! អ៊ីចឹងទាក់ទង់អាការណ៍អស់ហ្នឹង គឺអាចជួយក្រើនរំឭកគាត់»។
លោកបន្ថែមទៀតថា ការផ្តល់ប្រាក់ឧបត្ថម្ភទុនដល់អ្នកនេសាទដែលចាប់ត្រីដែលកម្របានជាថ្នូរទៅនឹងការលែងត្រីកម្រនោះចូលទៅទន្លេវិញ អាចជាជម្រើសល្អប្រសើរមួយទៀត ដើម្បីអភិរក្សត្រីដែលជិតផុតពូជ ដូចជាត្រីគល់រាំងដែលលោកអះអាងថា ពេលខ្លះត្រីប្រភេទនេះមានទង្ងន់រាប់រយគីឡូក្រាម ត្រូវគេរាយការណ៍ថា បានលក់ឲ្យប្រទេសជិតខាង។
«ឧទាហរណ៍ថា យើងមានបិទប្រកាសទៅថា តំបន់ដែលត្រូវនេសាទហើយ បើសិនជាចាប់បានប្រភេទត្រីនេះ ត្រីនោះ អាចរដ្ឋាភិបាល ឬក៏ជលផលនឹងមានប្រាក់អីហ្នឹង ដើម្បីឲ្យគាត់លែងទៅវិញអីអ៊ីចឹងណ៎ា អាហ្នឹងគឺអាចធ្វើបាន ឬក៏ពេលដែលវាបើសិនជាវាជាប់សំណាញ់ តាមរយៈការនេសាទជាលក្ខណៈគ្រួសារ ហើយវាងាប់អាហ្នឹង ក៏យើងអត់ដឹងធ្វើម៉េចដែរ ព្រោះវាវាជាការចៃដន្យ»។អ្នកនេសាទនៅភូមកោះខ្ញែរ លោក ម៉ម ចេប និយាយថា បើសិនជាមានការតាំងចិត្តមុតមាំរបស់រដ្ឋាភិបាល ទប់ស្កាត់លែងឲ្យមានបទល្មើសនេសាទ នោះផលត្រីដែលជិតផុតពូជនិងប្រភេទត្រីទូទៅ នឹងមានកំណើនឡើងវិញ ហើយប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរ ក៏មិនខ្វះត្រីហូបទៅរយៈពេល ៣០ ទៅ ៤០ ឆ្នាំទៀតដែរ។
«បើយើងដូចថាលក្ខណៈគ្រួសារ ដូចលោកគ្រូទៅមើលមិញ ខ្ញុំលើកលបមិញ បើថា កុំឲ្យមានបទល្មើសកើតឡើង រក ៣០ ឆ្នាំ ៤០ ឆ្នាំទៀត ក៏វាមិនទាន់ផុតពូជដែរ ប្រភេទត្រីយើងហ្នឹង ព្រោះត្រីវាទឹកជ្រៅតំបន់ថ្ម មានរោងមានរន្ធ»៕
