ការលើកលែងទោស ការមិនអាចទទួលទោសពីរដងក្នុងបទល្មើសតែមួយនិង ការសន្យាមិនយកទោសពៃរ៍របស់រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាដើម្បីបញ្ចប់សង្រ្គាមរវាងក្រុមខ្មែរក្រហមបំបែកខ្លួនបានកើតមានក៏ពិតមែន ប៉ុន្តែក្រុមអ្នកច្បាប់អន្តរជាតិនិងអ្នកច្បាប់ជាតិបានអះអាងថា រឿងរ៉ាវអស់នោះទំនងជាមិនអាចរារាំងដល់ការវិនិច្ឆ័យទោសពួកអតីតមេដឹកនាំជាន់ខ្ពស់៤នាក់ក្នុងសំណុំរឿង០០២ដែលគេគ្រោងនឹងចាប់ផ្តើមនៅថ្ងៃ២៧ខែមិថុនានេះទាក់ទងនឹងអំពើវាលពិឃាតក្នុងទសវត្សរ៍១៩៧០នោះទេ។
អៀង សារី អតីតរដ្ឋមន្ត្រីក្រសួងការបរទេសខ្មែរក្រហម ជាជនជាប់ចោទដែលកំពុងជាប់ឃុំឃាំងរង់ចាំការកាត់ទោសជាប្រធានចលនាបង្រួបបង្រួមជាតិប្រជាធិបតេយ្យ បានដឹកនាំកងទ័ពនិងប្រជាជនជាង២ម៉ឺននាក់ចុះចូលជាមួយនឹងរដ្ឋាភិបាលកាលពីថ្ងៃ១៥សីហាឆ្នាំ១៩៩៦ ដើម្បីបញ្ចប់សង្រ្គាមរវាងភាគីខ្មែរនិងខ្មែរ។ ជាថ្នូរនឹងសន្តិភាពរដ្ឋាភិបាលបានស្នើព្រះមហាក្សត្រសម្តេចព្រះនរោត្តម សីហនុនៅពេលនោះដើម្បីលើកលែងទោសដល់លោក អៀង សារីនិងសន្យាមិនយកទោសពៃរ៍ដល់កងទ័ពខ្មែរក្រហមជាអ្នកចុះចូលពេលសមាហរណកម្មទាំងអស់ចំពោះរឿងអតីតកាល។ មេដឹកនាំខ្មែរក្រហមឯទៀតដូចជា ខៀវ សំផន អតីត ប្រមុខរដ្ឋ នួន ជាបងធំទី២ និង អៀង ធីរិទ្ធ បានចុះចូលជាមួយរដ្ឋាភិបាលជាមួយនឹងអៀង សារីឬក៏ក្រោយបន្តិច។
ការចុះចូលនោះបានធ្វើឲ្យពួកគេរស់នៅដោយមានសេរីភាពយាងតិច១០ឆ្នាំមុនពេលត្រូវចាប់ឃុំខ្លួនក្នុងតុលាការដែលចូលរួមដោយអ.ស.ប.។
ដោយមិនគិតពីការជ្រៀតជ្រែកផ្នែកនយោបាយនោះ របាំងការពារខ្លួនដូចជាការសន្យានានារបស់រដ្ឋាភិបាល បទល្មើសមួយមិនអាចទទួលទោសពីរដងឬកាត់ទោសពីរដង និងការលើកលែងទោសជាដើមនោះ ក្រុមអ្នកច្បាប់កម្ពុជានិងអ្នកច្បាប់ក្នុងប្រទេសអាមេរិកខ្លះបានអះអាងថា មិនអាចធ្វើឲ្យជនជាប់ចោទជាពិសេស អៀង សារី រួចខ្លួនពីការចោទប្រកាន់លើបទឧក្រិដ្ឋកម្មនានាទេ ប្រសិនបើគេរកឃើញថាពួកគេពិតជា បានប្រព្រឹត្តអំពើឃោរឃៅនៅសម័យខ្មែរក្រហម ដែលធ្វើឲ្យពលរដ្ឋកម្ពុជាជាង១លាន៧សែននាក់ស្លាប់បាត់បង់ជីវិតនៅចន្លោះឆ្នាំ១៩៧៥ដល់១៩៧៩ នោះទេ។ លោក John D Ciorciari សាស្ត្រាចារ្យនៃសាលាគោលនយោបាយសាធារណៈ Gerald R Ford នៃសាកលវិទ្យាល័យ Michigan ស.រ.អ.បានថ្លែងប្រាប់វីអូអេខ្មែរ តាមរយៈសារអេឡិចត្រូនិក អ៊ីម៉េលថា៖
«គ្មានជនជាប់ចោទណាម្នាក់ក្នុងសំណុំរឿងលេខ០០២អាចប្រើប្រាស់ការលើកលែងទោសឆ្នាំ១៩៩៦ ដើម្បីការពារខ្លួនដោយជោគជ័យនោះទេ»។
លោកបានពន្យល់ថា ការលើកលែងទោសដល់អៀង សារីគឺផ្តោតទៅលើការមិនយកទោសពៃរ៍លើច្បាប់កម្ពុជាឆ្នាំ១៩៩៤ដែលប្រកាស់ដាក់ក្រុមខ្មែរក្រហមឲ្យនៅក្រៅច្បាប់ប៉ុណ្ណោះ។ ហើយគ្មាននិយាយទៅដល់ការមិនឲ្យកាត់ទោសចំពោះបទឧក្រិដ្ឋកម្រិតអន្តរជាតិធំៗក្នុងសំណុំរឿង០០២ទេ។
នៅពេលសួរពីរឿងបទល្មើសតែមួយដែលទទួលទោសពីរដងឬមិនអាចកាត់ទោសម្តងទៀតបាននោះ លោកសាស្ត្រាចារ្យ Ciorciari បានពន្យល់ថា៖ បទចោទជាច្រើនដែលតុលាការខ្មែរក្រហមចោទ អៀង សារី មិនមែនជាផ្នែកនៃបទល្មើសដែលបានកាត់ទោសក្នុងតុលាការប្រជាជនបដិវត្តន៍កម្ពុជាឆ្នាំ១៩៧៩ទេ។ តុលាការឆ្នាំ១៩៧៩នោះជាតុលាការប្រឌិត។ ហើយគោលការណ៍រងទោសពីរដងក្នុងកំហុសតែមួយគឺរារាំងបានតែជនជាប់ចោទណាដែលត្រូវដាក់ទោសបទល្មើសដដែលតែប៉ុណ្ណោះ។
លោក Jeffrey S Brand នាយកនិងសាស្ត្រាចារ្យសាលាច្បាប់នៃសាកលវិទ្យាល័យច្បាប់ San Francisco ស.រ.អ.បានយល់ស្របទៅនឹងសាស្ត្រាចារ្យនិងអ្នកវិភាគដទៃទៀតដែរចំពោះការសន្យារបស់រដ្ឋាភិបាល ការលើកលែងទោស ការមិនអាចទទួលទោសពីរដងក្នុងបទល្មើសតែមួយនោះ មិនអាចរារាំងក្នុងការវិនិច្ឆ័យទោសអៀង សារី និងក្រុមជនជាប់ចោទនោះទេ តែលោកបញ្ជាក់ថា បញ្ហានេះជារឿងសំខាន់ចំពោះច្បាប់។
«ជាការចាប់ផ្តើម វាជារឿងសំខាន់ក្នុងការបញ្ជាក់ថា ការការពារសិទ្ធិជនជាប់ចោទគឺជារឿងសំខាន់ដល់សង្គមយុត្តិធម៌និងត្រឹមត្រូវ។ រឿងនោះហើយ ដែលកិច្ចការដ៏ល្អផ្នែកគាំពារក្តីក្នុងសាលាក្តីគឺជារឿងដ៏សំខាន់។ យើងចាំបាច់ត្រូវតទល់ដោយស្មោះត្រង់ចំពោះមូលហេតុដែលយើងបដិសេធដំណើរការជាបឋមដ៏ពិសេសណាមួយ ឬដោះស្រាយបញ្ហាទាក់ទងនឹងរឿងនយោបាយ ពេលដែលជនជាប់ចោទនឹងត្រូវកាត់ទោស»។
លោកស្រី Clair Duffy អ្នកឃ្លាំមើលសាលាក្តី្តខ្មែរក្រហមនៃអង្គការច្បាប់របស់ស.រ.អ.មួយឈ្មោះ Open Society Justice Initiative បានអះអាងថា ទោះបីថាការសម្រេចរបស់អង្គបុរេជំនុំជម្រះទាក់ទងនឹងការលើកលែងទោស អៀង សារី និង ការណ៍ដែលមិនត្រូវទទួលទោសក្នុងបទល្មើសតែមួយនោះ មិនប៉ះពាល់ដល់យុត្តាធិការនៃសាលាក្តីដែលចូលរួមដោយអ.ស.ប.មែន តែនេះជារឿងដែលអាចមានការតទល់គ្នាក្នុងសវនាការ។
«ខណៈពេលដែលជំហរអង្គបុរេជនុំជម្រះមិនទាន់បញ្ចប់ចំពោះរឿងនេះ ហេតុផលនិងគ្រប់ទាំងអំណះអំណាងទំនងជាត្រូវលើកឡើងដោយអៀង សារី ជាថ្មីទៀតក្នុងពេលសវនាការបឋមនោះ។ អ្វីដែលគេអាចនិយាយបានគឺថាតុលាការនៅជុំវិញពិភពលោកដែលអនុវត្តយុត្តាធិការទាក់ទងនឹងបទឧក្រិដ្ឋអន្តរជាតិតែងតែកាត់បន្ថយមាត្រាទាំងឡាយណាទាក់ទងនឹងការលើកលែងទោស ពីព្រោះប្រភេទនៃបទឧក្រិដ្ឋស្ថិតក្រោមយុត្ថាធិការរបស់តុលាការ»។
កិច្ចព្រមព្រៀងរវាងអ.ស.ប.និងកម្ពុជាបានកំណត់ថាបញ្ហាលើកលែងទោសនិងបញ្ហាផុយស្រួយផ្សេងៗទៀត តម្រូវទុកឲ្យចៅក្រមកាត់ក្តីជាអ្នកសម្រេច តែមាត្រា៤៧នៃច្បាប់កាត់ទោសខ្មែរក្រហមបានចាត់ទុកថា៖ ការកាត់សេចក្តីទាក់ទងនឹងឧក្រិដ្ឋកម្មក្នុងរបបកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យត្រូវធ្វើនៅក្រោមច្បាប់កម្ពុជា ហើយកិច្ចព្រមព្រៀងនោះត្រូវអនុវត្តជាច្បាប់កម្ពុជា។
ក្រុមអ្នកច្បាប់ជាតិនិងអន្តរជាតិខ្លះមានមន្ទិលសង្ស័យពីផលប្រយោជន៍នៃការបកស្រាយច្បាប់ក្នុងសវនាការដែលទំនងជាក្រុមជនជាប់ចោទ អាចមានប្រៀបខ្លាំងជាងក្រុមជនរងគ្រោះ ជាពិសេសទាក់ទងនឹងការសន្យារបស់រដ្ឋាភិបាល ការលើកលែងទោសនិងការមិនអាចទទួលទោសពីរដងក្នុងបទល្មើសតែមួយ ដ៏ស្មុគស្មាញនោះ។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ក្រុមអ្នកច្បាប់បានអះអាងថា ការល្អគឺត្រូវរង់ចាំមើលអំពីការបកស្រាយច្បាប់ក្នុងពេលសវនាការ។
លោកមេធាវី សុខ សំអឿន នាយកក្រុមអ្នកច្បាប់ការពារសិទ្ធិកម្ពុជា បានថ្លែងថា ការកាត់ទោសប្រកបដោយគំរូល្អ និងការបកស្រាយច្បាប់ដ៏ល្អគឺជារឿងសំខាន់ជាងការយកមេដឹកនាំខ្មែរក្រហមដាក់ទោសទៅទៀត។
«ប្រការសំខាន់យើងចង់ឲ្យតុលាការហ្នឹងកាត់ក្តីតាមច្បាប់ដើម្បីបង្ហាញគំរូរល្អសម្រាប់ប្រទេសកម្ពុជា។ សំខាន់ថាតើតុលាការគេបកស្រាយយ៉ាងម៉េច ដោយមានមូលដ្ឋានច្បាប់សមហេតុសមផលឬអត់។ ឲ្យតែគេបកស្រាយសមហេតុសមផលយើងទទួលយកបានហើយ»។
លោក សុខ សំអឿន ចោទសួរថាតើតុលាការឆ្នាំ១៩៧៩ មានអង្គហេតុអ្វីខ្លះហើយអង្គហេតុនៅតុលាការខ្មែរក្រហមឥឡូវនេះមានអ្វីខ្លះដូចគ្នាឬផ្សេងគ្នា?។ លោកថ្លែងថាប្រសិនបើអង្គហេតុផ្សេងគ្នានោះ យុត្តាធិការតុលាការខ្មែរក្រហមពិតជាអាចកាត់ទោស អៀង សារីបាន។
លោក ហ៊ុយ វណ្ណៈ អ្នកនាំពាក្យនៃសាលាក្តីខ្មែរក្រហមបានអះអាងថា អង្គជំនុំជម្រះសាលាដំបូងនៃតុលាការខ្មែរក្រហមមានយុត្តាធិការគ្រប់គ្រាន់ដើម្បីជំនុំជម្រះទោសករណីលោក អៀង សារី ទោះបីជាមានការលើកលែងទោសនិងគោលការណ៍ទទួលទោសពីរដងក្នុងបទល្មើសតែមួយក្តី។ ហើយរឿងរ៉ាវទាំងនេះនឹងត្រូវគេលើកយកមកជជែកគ្នាក្នុងពេលសវនាការដំបូងនៅដើមសប្តាហ៍ខាងមុខ។
«ប៉ុន្តែសម្រាប់ព័ត៌មានដែលយើងអាចមើលនៅក្នុងតុលាការគឺថា តុលាការនេះមានដែនសមត្ថកិច្ចនិងតួនាទីគ្រប់គ្រាន់ក្នុងការយកករណីលោក អៀង សារី ដែលជាជនជាប់ចោទពីបទប្រល័យពូជសាសន៍ បទរំលោភឧក្រិដ្ឋកម្មនានាដែលមាន៤ជាសំខាន់នេះ គេអាចយកមកកាត់ទោសនៅក្រោមដែនយុត្ដាធិការនៃសាលាក្តីបាន»។
សាលាក្តីកាត់ទោសខ្មែក្រហមរងនូវការចោទប្រកាន់ពីការជ្រៀតជ្រែកផ្នែកនយោបាយយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរជាពិសេសទាក់ទងនឹងការមិនព្រមទៅឆ្លើយ បំភ្លឺរបស់សាក្សីសំខាន់ៗជាមន្ត្រីកំពូលៗរបស់រដ្ឋាភិបាលបច្ចុប្បន្នដែលជាអតីតមន្ត្រីខ្មែរក្រហម។ ក៏ដូចគ្នាដែរគឺការប្រកាសជាសារធារណៈរបស់លោកនាយករដ្ឋមន្ត្រី ហ៊ុន សែន ជាច្រើនលើកអំពីការរារាំងមិនឲ្យមានការចោទប្រកាន់មេដឹកនាំខ្មែរក្រហមបន្ថែមទៀតគឺសណុំរឿង០០៣និង០០៤។
លោក Peter Maguire អ្នកនិពន្ធសៀវភៅអំពីរឿងខ្មែរក្រហម ហើយជាសាស្ត្រាចារ្យនៅសាកលវិទ្យាល័យស.រ.អ. បានរិះគន់សាលាក្តីទាក់ទងនឹងការជ្រៀតជ្រែកផ្នែកនយោបាយនិងការខកខានរបស់កម្ពុជានិងអ.ស.ប.រយៈពេល៣ទសវត្សរ៍ ក្នុងរឿងនាំយុត្តិធម៌ជូនជនរងគ្រោះ។ លោកបានបញ្ជាក់ថា៖ «តាមមើលទៅ ចំពោះខ្ញុំ រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាទំនងជាមិនខ្ជះខ្ជាយពេលវេលានេះ ហើយនិងលុយកាក់ ដើម្បីគ្រាន់តែចង់បង្កឲ្យជនជាប់ចោទកំពូលៗបានរួចខ្លួននោះទេ»៕