[កំណត់និពន្ធនាយក៖ ក្រៅពីតុលាការខ្មែរក្រហមត្រូវបានរំពឹងថា ផ្តល់ប្រយោជន៍យ៉ាងច្រើនដល់សហគមន៍កម្ពុជា ដូចជានាំយកយុត្តិធម៌ដល់ជនរងគ្រោះនៃរបបខ្មែរក្រហម ជាគំរូសម្រាប់ប្រព័ន្ធយុត្តិធម៌កម្ពុជា និងតុលាការអន្តរជាតិផ្សេងទៀត និងព្យាបាលសង្គមកម្ពុជា ក្រោយពីមានអំពើសាហាវឃោរឃៅគួរឲ្យខ្លាចមួយកើតឡើងក្នុងរវាងឆ្នាំ ១៩៧៥ និង១៩៧៩ សាលក្រមឌុច កាលពីថ្ងៃ៦ សីហា បាននាំឲ្យមានទស្សនៈចម្រុះ។ ខណៈអ្នកខ្លះរួមទាំងលោកនាយករដ្ឋមន្ត្រីហ៊ុន សែន គាំទ្រសាលក្រមនេះ ជនរងគ្រោះនៃរបបខ្មែរក្រហមខកចិត្តចំពោះសាលក្រមនេះ។ វីអូអេផ្នែកខេមរភាសា បានព្យាយាមស្វែងរកទស្សនៈនៃអ្នកជំនាញអន្តរជាតិស្តីអំពីបញ្ហាខ្មែរក្រហម។ តទៅនេះ គឺជាបទសម្ភាសន៍រវាងលោកអ៊ឹម សុធារិទ្ធ នៃវីអូអេសំឡេងសហរដ្ឋអាមេរិក និងលោកសាស្ត្រាចារ្យ ដេវីដ ឆេនដ៍ល័រ (David Chandler) សាស្ត្រាចារ្យនៃសាកលវិទ្យាល័យម៉ូណាស្ស (Monash University) ប្រទេសអូស្ត្រាលី និងជាអ្នកជំនាញដ៏ល្បីម្នាក់ផ្នែកប្រវត្តិសាស្រ្ត និងនយោបាយកម្ពុជា]។
សុធារិទ្ធ៖ លោកធ្លាប់ជាមន្រ្តីសេវាសាធារណោៈនៃសហរដ្ឋអាមេរិកម្នាក់ពីឆ្នាំ ១៩៥៨ ដល់ឆ្នាំ ១៩៦៦ ហើយត្រូវបានបញ្ជូនឲ្យទៅធ្វើការនៅរាជធានីភ្នំពេញពីឆ្នាំ១៩៦០ ដល់ឆ្នាំ១៩៦២។ ក្រោយពីបានសិក្សាភាសាខ្មែរអស់រយៈពេលមួយឆ្នាំ លោកបានទៅដល់កម្ពុជាក្នុងខែតុលា ឆ្នាំ១៩៦០ ក្នុងនាមជាមន្ត្រីសេដ្ឋកិច្ច មន្ត្រីនយោបាយ និងក្រោយមកក្លាយជាអនុប្រធានកុងស៊ុល។ លោកបានតាមដាននយោបាយកម្ពុជាយ៉ាងដិតដល់ និងមានចំណេះដឹងខ្ពង់ខ្ពស់អំពីប្រវត្តិសាស្ត្រខ្មែរ។ នៅពេលលោកកំពុងធ្វើការនៅកម្ពុជា ក្នុងឋានៈជាអ្នកកាទូតមួយរូប តើលោកមានបានស្រមៃឃើញថា ប្រទេសមួយនេះ បានធ្លាក់ចូលទៅក្នុងសម័យដ៏ខ្មៅងងឹតមួយទសវត្សរ៍ក្រោយមកនោះទេ? តើលោកមានទស្សនៈយ៉ាងដូចម្តេចចំពោះរឿងរ៉ាវដែលបានកើតឡើងនេះ?
ឆេនដ៍ល័រ៖ ពេលខ្ញុំនៅទីនោះ ក្នុងឆ្នាំ១៩៦០ ខ្ញុំពិតជាមិនបានដឹងថា រឿងនេះនឹងកើតឡើងនោះទេ។ យើងមិនទាំងបានដឹងថាសង្គ្រាមវៀតណាមនឹងកើតឡើងផង។ សង្គ្រាមនោះគឺជាកាតាលីករ បណ្តាលឲ្យមានសង្គ្រាមស៊ីវិលនៅកម្ពុជា ក្រោយមកខ្មែរក្រហមទទួលជោគជ័យ។ កាតាលីករនោះគឺសង្គ្រាមវៀតណាម។ ពេលខ្ញុំនៅទីនោះ សង្គ្រាមនោះមិនបានចាប់ផ្តើមទេ។ ការប្រយុទ្ធគ្នាស្ទើរតែមិនបានចាប់ផ្តើម។ ខ្ញុំពិតជាមិនអាចស្រមៃឃើញថា កម្ពុជាផ្លាស់ប្តូរលឿនបែបនេះទេ។ ប៉ុន្តែជាការពិតណាស់ ការផ្លាស់ប្តូរដែលបានកើតឡើងនៅចុងទសវត្សរ៍១៩៦០ នៅពេលខ្ញុំមិននៅទីនោះ ពិតជាមានវិសាលភាពធំធេងណាស់ក្នុងសង្គមខ្មែរ ហើយការកើនឡើងនៃចលនាប្រឆាំងនៃកុម្មុយនីស្ត និងសង្គ្រាមវៀតណាម ហើយនិងការបាត់បង់ជំនឿជាបណ្តើរៗពីសំណាក់ប្រជាពលរដ្ឋចំពោះសម្តេចសីហនុ។ នៅពេលខ្ញុំនៅទីនោះ សម្តេចសីហនុ មានប្រជាប្រិយភាពសម្បើមណាស់ លើកលែងតែឥស្សរជនចំនួនតូចដែលមិនចូលចិត្តគាត់។ ប៉ុន្តែនៅពេលគាត់ត្រូវបានទម្លាក់ពីតំណែង ខ្ញុំគិតថា គាត់មិនសូវមានប្រជាប្រិយភាពទៀតទេ ជាពិសេសនៅទីក្រុងភ្នំពេញ។ ដូច្នេះ នោះគឺជាការផ្លាស់ប្តូរដ៏សម្បើមមួយដែលខ្ញុំមិនអាចព្យាករណ៍បាន ប៉ុន្តែការផ្លាស់ប្តូរនេះ ពិតជាបានកើតឡើង នៅពេលខ្ញុំមិននៅទីនោះ។ ពេលខ្ញុំនៅកម្ពុជាក្នុងរវាងឆ្នាំ ១៩៦០ និង១៩៦២ ខ្ញុំមិនបានស្ថិតក្នុងជំហរមួយដែលអាចព្យាករណ៍អ្វីកើតឡើងនោះទេ។ ពេលនោះសម្រាប់ខ្ញុំ កម្ពុជាហាក់ដូចជាប្រទេសដ៏អស្ចារ្យ ដែលគេបានបញ្ជូនខ្ញុំឲ្យទៅធ្វើការ និងសិក្សា។
សុធារិទ្ធ៖ សូមអរគុណចំពោះការពន្យល់ដ៏ក្បោះក្បាយ។ លោកបានបង្រៀនប្រវត្តិសាស្ត្រអាស៊ីអាគ្នេយ៍ នៅសាកលវិទ្យាល័យម៉ូណាស្ស (Monash University) ពីឆ្នាំ១៩៧២ដល់១៩៩៧។ លោកសរសេរសៀវភៅជាច្រើនក្បាល រួមមាន «ប្រវត្តិសាស្ត្រកម្ពុជា» (បោះពុម្ពផ្សាយលើកទី៤ឆ្នាំ២០០៧) «បងធំទីមួយ» (បោះពុម្ពផ្សាយលើកទី២ឆ្នាំ១៩៩៩) «ប្រឈមនឹងអតីតកាលកម្ពុជា» (បោះពុម្ពផ្សាយឆ្នាំ១៩៩៦) និង«សោកនាដកម្មនៃប្រវត្តិសាស្ត្រកម្ពុជា» (បោះពុម្ពផ្សាយឆ្នាំ១៩៩១)។ ដោយមានចំណេះដឹងដ៏សម្បើមបែបនេះ តើពេលមុនលោកមានក្តីរំពឹងទុកយ៉ាងណាខ្លះចំពោះតួនាទីសាលាក្តីខ្មែរក្រហម? ប្រសិនបើលោកមានការរំពឹងទុក តើរហូតមកដល់ពេលនេះ លទ្ធផលត្រូវបានទទួលដូចការរំពឹងទុករបស់លោកទេ? ហើយតើសាលាក្តីខ្មែរក្រហមនឹងផ្តល់វិភាគទានយ៉ាងដូចម្តេចដល់ប្រវត្តិសាស្ត្រកម្ពុជា តំបន់និងពិភពលោក?
ឆេនដ៍ល័រ៖ ខ្ញុំយល់ថា វាមិនផ្តល់វិភាគទានច្រើនណាស់ណាទេដល់ពិភពលោក ប៉ុន្តែ វាពិតជាបន្ថែមកម្លាំងជំរុញដល់តុលាការយុត្តិធម៌អន្តរជាតិ។ ខ្ញុំយល់ថា ការដែលយ៉ាងហោចណាស់ អាចមានលទ្ធភាពនាំយកឌុចទៅកាត់ទោស ហើយចេញសាលក្រមដោយសុវត្ថិភាព គឺជាជោគជ័យមួយរបស់តុលាការនេះ។ ខ្ញុំយល់ថា នោះគឺជាជោគជ័យដ៏ប្រសើរបំផុតដែលយើងរំពឹងទុក។ ក្នុងទសវត្សរ៍១៩៩០ ខ្ញុំមិនដែលរំពឹងថា មេដឹកនាំខ្មែរក្រហមត្រូវបាននាំទៅកាត់ទោសទេ។ ខ្ញុំយល់ថា រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាប្រឆាំងនឹងលទ្ធភាពនេះអស់រយៈពេលយ៉ាងយូរ ហើយពិតណាស់ថា កាលពីទសវត្សរ៍១៩៨០ អាមេរិកក៏មិនចាប់អារម្មណ៍ក្នុងការនាំមេដឹកនាំខ្មែរក្រហមទៅកាត់ទោសដែរ។ ដូច្នេះ មានមនុស្សជាច្រើនដែលត្រូវស្តីបន្ទោសចំពោះការពន្យារពេលនេះ។ ប៉ុន្តែនៅពេលវាកំពុងដំណើរការ ខ្ញុំនៅតែមិនសូវមានសុទិដ្ឋិនិយមរហូតដល់ការកាត់ទោសឌុចបានចាប់ផ្តើម ហើយពេលនោះ សម្រាប់ខ្ញុំ វាហាក់ដូចជាមានតម្លៃនឹងរង់ចាំ។ អ្នកមានការកាត់ទោសមួយដែលត្រឹមត្រូវ និងលម្អិត។ ភស្តុតាងច្បាស់លាស់ត្រូវបានប្រមូលអំពីបុរសនេះ ហើយសក្ខីកម្មផ្ទាស់របស់គាត់ ពិតជាមានភាពលាតត្រដាង។ ដូច្នេះ ដោយសារតែតុលាការអន្តរជាតិ កម្រនឹងកាត់ទោសឲ្យជាប់ពន្ធនាគារលើសពី៣៥ឆ្នាំនោះ សម្រាប់ខ្ញុំ វាមាននិន្នាការមួយឆ្ពោះទៅរកសាលក្រមមួយ ដែលផ្តល់ការជាប់ទោសអតិបរិមា ដោយមានកាត់ ពេលដែលគាត់បានចំណាយពេលក្នុងពន្ធនាគាររួចហើយ។ ដូច្នេះ ខ្ញុំយល់ថា សាលក្រមនោះអាចទទួលយកបាន។ សម្រាប់សាលាក្តីទាំងមូល ខ្ញុំយល់ថា រហូតមកដល់ពេលនេះ វាទទួលបានជោគជ័យខ្លះដែរ។ ពេលនេះ អ្វីដែលនឹងកើតឡើងបន្ទាប់នោះគឺ ខ្ញុំមិនអាចព្យាករណ៍បានទេ។ ប៉ុន្តែ ខ្ញុំមិនមានសុទិដ្ឋិនិយម អំពីការកាត់ទោសដែលនៅសល់ទាំងប៉ុន្មានដូចដែលខ្ញុំមានចំពោះការកាត់ទោសឌុចនោះទេ។
លោក ដេវីដ ឆេនដ៍ល័រ អ្នកស្រាវជ្រាវនិងនិពន្ធម្នាក់ ដែលបានសរសេរសៀវភៅអំពីប្រវត្តិសាស្ត្រខ្មែរក្រហមនៅក្នុងសវនាការតុលាការខ្មែរក្រហមកាលពីឆ្នាំ២០០៩ ដូចដែលគេអាចឃើញតាមកញ្ចក់ទូរទស្សន៍នៅក្នុងបន្ទប់ព័ត៌មានតុលាការដែលគាំទ្រដោយ
សុធារិទ្ធ៖ លោកបានចូលរួមដោយផ្ទាល់ និងប្រយោល ក្នុងសកម្មភាពមួយចំនួន ដែលគាំទ្រដំណើរការកាត់ទោសមេដឹកនាំខ្មែរក្រហមពីបទប្រល័យពូជសាសន៍ ឧក្រិដ្ឋកម្មសង្គ្រាម និងឧក្រិដ្ឋកម្មប្រឆាំងមនុស្សជាតិ។ លោក គឺជាអ្នកនិពន្ធសៀវភៅ «បងធំទីមួយ» និងជាទីប្រឹក្សានៃមជ្ឈមណ្ឌលឯកសារកម្ពុជា ដែលជាបណ្ណាសារដ្ឋានកម្កល់ឯកសារខ្មែរក្រហមសំខាន់ជាងគេ។ ខ្ញុំប្រាកដថា លោកអ្នកស្តាប់វីអូអេសំឡេងសហរដ្ឋអាមេរិកដឹងថា លោកមានចំណេះដឹងច្រើនអំពីបញ្ហាខ្មែរក្រហម។ ពេលថ្មីៗនេះ កាំង ហ្កិចអ៊ាវ ហៅ ឌុច ដែលជាមន្រ្តីដ៏ល្បីឈ្មោះអាក្រក់ម្នាក់របស់ខ្មែរក្រហម ត្រូវបានកាត់ទោសឲ្យជាប់ពន្ធនាគារចំនួន១៩ឆ្នាំ។ សាលក្រមរបស់ឌុចធ្វើឲ្យមានប្រតិកម្មចម្រុះពីសាធារណជន។ ក្នុងខណៈដែលអ្នកខ្លះដោយរួមទាំងលោកនាយករដ្ឋមន្ត្រីហ៊ុន សែន ទទួលស្វាគមន៍សាលក្រមនេះ ជនរងគ្រោះខ្មែរក្រហមយ៉ាងច្រើន ខកចិត្តចំពោះសាលក្រមនេះ។ តើលោកមានទស្សនៈជាទូទៅយ៉ាងដូចម្តេច ចំពោះ ដំណើរការកាត់ទោសរឿងក្តីលេខ០០១ និងជាពិសេសសាលក្រមឌុចនេះតែម្តង?
ឆេនដ៍ល័រ៖ ខ្ញុំគិតថា ដំណើរការត្រូវបានធ្វើឡើងដោយត្រឹមត្រូវ។ ខ្ញុំគិតថា វាត្រូវការពេលយ៉ាងយូរក្នុងការរៀបចំ។ ដំណើរការស្មុគ្រស្មាញណាស់។ មានការរារាំងច្រើនពីសំណាក់រដ្ឋាភិបាល និងមានឧបសគ្គមួយចំនួនពីសំណាក់អង្គការសហប្រជាជាតិ ដែលធ្វើឲ្យដំណើរការប្រព្រឹត្តទៅយ៉ាងយឺត។ ក្នុងដំណើរការនោះមានការចោទប្រកាន់ពីបទពុករលួយ ប៉ុន្តែខ្ញុំយល់ថា វាមិនសូវជាសំខាន់ប៉ុន្មានទេ។ នៅពេលការកាត់ទោសដំណើរការ ខ្ញុំយល់ថា ឌុចត្រូវបានមើលការខុសត្រូវយ៉ាងត្រឹមត្រូវ។ មានមនុស្សជាច្រើន រួមមានជនរងគ្រោះ និងអ្នកសល់ពីស្លាប់ មានឱកាសក្នុងការបញ្ចេញទស្សនៈ។ ខ្ញុំគិតថា ដំណើរការកាត់ទោសមានភាពច្បាស់លាស់ ដោយគ្មានចងគំនុំ។ អ្នកការពារក្តីធ្វើការបានល្អ មិនមែនមេធាវីខ្មែរទេ គឺមេធាវីបារាំងគឺគាត់ធ្វើការបានល្អដោយគាត់អាចធ្វើឲ្យសាលក្រមកាត់បន្ថយពេលវេលាដែលគាត់បានសហការជាដើម ដែលការកាត់បន្ថយពេលវេលានេះ ចុងចោទនៅពេលខាងមុខនឹងមិនអាចទទួលបានឡើយ។ ចុងចោទបន្ទាប់នឹងមិនសហការទេ។ ពួកគេមិនដែលនិយាយថា គេចង់សហការទាល់តែសោះ។ និយាយដោយស្មោះទៅ ខ្ញុំយល់ថា ការកាត់ទោសមានដំណើរការយ៉ាងល្អ។
សុធារិទ្ធ៖ ខ្ញុំដឹងថា លោកត្រឡប់ចូលមកទីក្រុងភ្នំពេញនៅខែសីហា ឆ្នាំ១៩៨១ គឺពីរឆ្នាំបន្ទាប់ពីរបបវាលពិឃាដត្រូវបានផ្តួលរំលំ។ ពិធីពិភាក្សានៃការសិក្សាស្រាវជា្រវ (Academic Symposium) ដែលត្រូវបានរៀបចំធ្វើឡើងនៅថ្ងៃទី២១ ខែកក្កដាឆ្នាំ២០១០ នាសាលចតុមុខ ក្រុងភ្នំពេញ លោកមានប្រសាសន៍ថា ក្នុងអំឡុងពេលទស្សនកិច្ចរបស់លោកទៅកាន់ទីក្រុងភ្នំពេញក្នុងឆ្នាំ១៩៨១ លោកបានឃើញ «មនុស្សម្នាហាក់ដូចជាងីងើ ដាច់សង្វែង និងត្រូវបានលងដោយអតីតកាល» ហើយលោក «ក្នុងនាមជាអ្នកសិក្សាស្រាវជ្រាវមួយរូប មិនបានត្រៀមខ្លួនប្រឈមនឹងបញ្ហាដ៏មហិមានៃប្រវត្តិសាស្ត្រថ្មីរបស់កម្ពុជាទេ»។ លោកអ្នកស្តាប់វីអូអេសំឡេងសហរដ្ឋអាមេរិក ប្រហែលជាចង់ដឹងការឆ្លើយតបរបស់លោកចំពោះការខកចិត្តរបស់ជនរងគ្រោះខ្មែរក្រហម ចំពោះសាលក្រមឌុច និងចំពោះអ្នកគាំទ្រសាលក្រម ដោយរួមមានចៅក្រមសាលាក្តីខ្មែរក្រហម ដោយបាននិយាយថា ពួកទាំងនោះគឺជាអ្នកក្រៅ ដែលមិនបានរស់ក្នុងរបបនេះ ឬមិនមានបទពិសោធន៍ដូចដែលជនរងគ្រោះបានជួបប្រទះ។ ទោះបីជាលោកគឺជាអ្នកក្រៅមួយរូប លោកមានចំណេះដឹងច្រើនអំពីកម្ពុជា និងប្រជាពលរដ្ឋកម្ពុជា។ លោកក៏បានឃើញជនរងគ្រោះស្រែកយំ ក្រោយពីតុលាការចេញសាលក្រម។ គេនិយាយថា វាអយុត្តិធម៌ណាស់ ដោយធ្វើការប្រៀបធៀបថា ឃាដករសម្លាប់មនុស្សម្នាក់ អាចត្រូវបានកាត់ទោសឲ្យជាប់ពន្ធនាគារអស់មួយជីវិត ខណៈដែលឌុច ដែលមើលការខុសត្រូវការស្លាប់មនុស្សចំនួនជាង ១២.០០០នាក់ ត្រូវបានកាត់ទោសឲ្យជាប់គុកចំនួន១៩ឆ្នាំ។ តើជនរងគ្រោះទទួលបានយុត្តិធម៌យ៉ាងដូចម្តេចទៅ ខណៈដែលពួកគាត់មានអារម្មណ៍ថា ការកាត់ទោសនេះមិនយុត្តិធម៌? ដោយសារសាលក្រមឌុច អ្នករិះគន់និយាយថា សាលាក្តីខ្មែរក្រហមគឺជាការខាតបង់ប្រាក់រាប់រយលានដុល្លារ។ តើលោកមានយុត្តិកម្មយ៉ាងដូចម្តេចចំពោះរឿងនេះ?
ឆេនដ៍ល័រ៖ ខ្ញុំគិតថា រឿងមួយនោះគឺ ចៅក្រមបានដំណើរការនៅក្នុងដែនសមត្ថកិច្ចរបស់តុលាការជាតិ។ តាមពិតពួកគេមិនបានផ្តល់យុត្តិធម៌ដែលជនរងគ្រោះចង់បាននោះទេ។ ជនរងគ្រោះមួយចំនួនពិតជាចង់ឲ្យគេសម្លាប់គាត់ ប៉ុន្តែកម្ពុជាមិនមានទោសប្រហារជីវិតទេ។ ខ្ញុំយល់ថា ទុកឲ្យគាត់ចេញពីគុកនៅពេលអាយុ៨៧ឆ្នាំ ដែលគាត់ប្រហែលជាមានអាយុមិនដល់នោះផង គឺល្អហើយ ដោយគិតថា គាត់បានសារភាពការទទួលខុសត្រូវរបស់គាត់។ ខ្ញុំយល់ថា ការជាប់ពន្ធនាគារអស់មួយជីវិតមិនមែនជាជម្រើសទេ ពីព្រោះតុលាការអន្តរជាតិមិនដែលកាត់ទោសឲ្យនរណាជាប់ពន្ធនាគារអស់មួយជីវិតទេ នៅក្នុងការកាត់ទោសដែលគេបានធ្វើរាប់ឆ្នាំមកហើយនៅកន្លែងផ្សេងៗ។ ដូច្នេះ គេបានដំណើរការនៅក្នុងរង្វង់ច្បាប់របស់អង្គការសហប្រជាជាតិ។ ពេលនេះ នេះគឺជាអ្វីគេត្រូវតែពន្យល់ដល់ប្រជាពលរដ្ឋ។ នេះមិនមែនជាតុលាការកម្ពុជាទេ ដែលអាចដាក់ទណ្ឌកម្មធ្ងន់ធ្ងរជាងនេះ។ ខ្ញុំអាចយល់អំពីអារម្មណ៍របស់គេ។ ជនរងគ្រោះមានអារម្មណ៍ថា គាត់គួរទទួលទោសធ្ងន់ធ្ងរជាងនេះ។ អ្នកដែលអន់ចិត្តជាងគេបំផុតនោះ គឺដើមបណ្ដឹងរដ្ឋប្បវេណី ដែលមានការទាក់ទងដោយផ្ទាល់នឹងមន្ទីរស២១។ ខ្ញុំយល់ថា អ្នកដែលទួលរងគ្រោះដោយរបបខ្មែរក្រហមដទៃទៀត មិនអាចស្តីបន្ទោសឌុច ពីការឈឺចាប់របស់គេនោះទេ ប៉ុន្តែអ្នកដែលមានញាតិសន្តានដែលជាប់នៅមន្ទីស២១ អាចបន្ទោសឌុចបាន។ ប៉ុន្តែការកាត់ទោសបន្ទាប់ គឺដើមបណ្តឹងរដ្ឋប្បវេណីនឹងមានចំនួនច្រើនលើសលុប ដែលប្រជាពលរដ្ឋអាចនឹងបន្ទោស អៀង សារី ដូចថា បានសម្លាប់តារបស់គេ។ល។ វានឹងធ្វើឲ្យការកាត់ទោសដំណើរការទៅដោយលំបាកយ៉ាងខ្លាំង។ ប្រជាពលរដ្ឋចង់បន្ទោសអ្នកណាម្នាក់ចំពោះបញ្ហាដែលកើតមាននេះ។ ខ្ញុំគិតថា យើងត្រូវបន្ទោសរបបទាំងមូល ហើយមិនអាចយករបបទាំងមូលមកកាត់ទោសបានទេ គឺអាចយកតែមនុស្សបួនប្រាំនាក់មកកាត់ទោស។ ដូច្នេះខ្ញុំអាចពន្យល់យ៉ាងដូចម្តេចទៅ។ ខ្ញុំដឹងថា ប្រជាពលរដ្ឋនិយាយថា ការកំណត់ទោសហាក់ដូចជាខ្លី។ ផ្ទុយទៅវិញ ប្រជាពលរដ្ឋសាមញ្ញ ជនរងគ្រោះនៃរបបខ្មែរក្រហម បានរង់ចាំអស់រាប់ឆ្នាំ និយាយរឿងនេះចេញមក។ គេចាំរហូតដល់ ឱកាសនៃការរកយុត្តិធម៌ ត្រូវបាននាំពីខាងក្រៅមកវិញ។ គេមិនបាននិយាយអ្វីទេនៅពេលរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាប្រឆាំងគ្រប់បែបយ៉ាង។ អ្នកដឹងទេ នេះហាក់ដូចជា ខាំដៃដែលបាននាំយកការសម្រេចចិត្តមកឲ្យពួកគេ នៅពេលដែលពួកគេមិនគួរធ្វើដូច្នេះ។ កម្ពុជាមិនបានចេញលុយអ្វីដល់តុលាការនេះទេ។ រដ្ឋាភិបាលមិនដែលចង់ឲ្យតុលាការនេះកើតមានទេ។ ដូច្នេះ អន្តរជាតិចូលមក ហើយបង្កើតតុលាការឡើង ហើយបន្ទាប់មកប្រជាពលរដ្ឋថា «វាមិនមែនជាអ្វីដែលយើងចង់បាននោះទេ»។ ប៉ុន្តែយើងមិនដែលដឹងថា គេចង់បានអ្វីទេ។ ខ្ញុំមិនចង់បន្ទោសពួកគេនោះទេ។ ពួកគេនឹងមិនតវាជាមួយនឹងរដ្ឋាភិបាលទេ។ ដូច្នេះគេចាំរហូតដល់មានអ្នកដែលគេអាចនិយាយជាមួយ ហើយនៅតែមិនគ្រប់គ្រាន់។ វាជាស្ថានភាពដ៏លំបាក។ ខ្ញុំយល់អំពីទស្សនៈរបស់គេ ប៉ុន្តែសាលក្រមមិនអាចកែបានទេ។ ហើយគឺថា មានសាលក្រម ដែលជាអ្វីដែលខ្ញុំមិនច្បាស់ថានឹងមានកាលពីមុនមក។ ហើយខ្ញុំពិតជាមិនច្បាស់ថា នឹងមានសាលក្រមសម្រាប់ជនចុងចោទបន្ទាប់នោះទេ។ ប្រហែលជានេះ គឺជាសាលក្រមតែមួយដែលគេនឹងទទួលបាន។ ប៉ុន្តែខ្ញុំគិតថា មានការកើនឡើងនៃការយល់ដឹង ការយល់ដឹងជាតិ ដែលជារឿងសំខាន់ណាស់។ នោះគឺជាការឈឺចាប់សម្រាប់ជនរងគ្រោះ ប៉ុន្តែវាក៏ជារឿងសំខាន់ណាស់ដែរសម្រាប់មនុស្ស ដែលមិនដឹងអំពីអ្នកដែលសាហាវយង់ឃ្នង និងអំពីអំពើដែលគេបានប្រព្រឹត្ត។ ខ្ញុំយល់ថា វាសំខាន់ណាស់សម្រាប់ជនកម្ពុជាជំនាន់ក្រោយក្នុងការយល់ដឹងអំពីរឿងនេះ។ ក្នុងន័យនេះ សាលាក្តីគឺជាជោគជ័យមួយសម្រាប់ពួកគេ។
សុធារិទ្ធ៖ ទីបំផុត តាមទស្សនៈរបស់លោក តើតម្លៃ និងតួនាទីរបស់សាលាក្តីខ្មែរក្រហម ជាពិសេសរឿងក្តីលេខ០០១ មានយ៉ាងដូចម្តេចខ្លះក្នុងសង្គមខ្មែរ? តើការប្រឈមដែលមាននៅក្នុងរឿងក្តីលេខ០០១ នឹងមានឥទ្ធិពលយ៉ាងដូចម្តេចខ្លះដល់រឿងក្តីលេខ០០២? តើលោករំពឹងថា រឿងក្តី០០២ នឹងដំណើរការទៅយ៉ាងដូចម្តេចទៅ?
ឆេនដ៍ល័រ៖ ខ្ញុំពិតជាមិនអាចព្យាករណ៍បានទេថា រឿងក្តីលេខ០០២ នឹងដំណើរការទៅយ៉ាងដូចម្តេចនោះ។ ប៉ុន្តែខ្ញុំគិតថា វាសំខាន់ណាស់ក្នុងចំណោមអ្នកដែលចង់ឲ្យមានអ្វីកើតឡើងក្នុងរឿងក្តីលេខ០០២។ ខ្ញុំមិនប្រាកដថា គេនឹងពេញចិត្ត ហើយគេនឹងធ្វើយ៉ាងដូចម្តេចនោះទេ នៅពេលដែលគេមិនពេញចិត្ត។ គេនឹងមិនធ្វើបាតុកម្ម នៅតាមផ្លួវ ឬបាញ់អ្នកណានោះទេ។ លោកហ៊ុន សែន និយាយថា នឹងមានសង្គ្រាមស៊ីវិល ប៉ុន្តែអ្នកត្រូវសួរថា តើអ្នកណាមានកាំភ្លើង។ ប្រជាពលរដ្ឋគ្មានកាំភ្លើងទេ។ ដូច្នេះ នឹងគ្មានសង្គ្រាមស៊ីវិលទេ។ ប្រហែលជាមានការមិនសប្បាយចិត្តខ្លះ ការមិនសប្បាយចិត្តចំពោះរបៀបដំណើរនៃការកាត់ទោស ពីព្រោះខ្ញុំយល់ថា អ្នកទាំងនេះនឹងគេចវេះ ពន្យារពេល និងមានល្បិចកល។ តាមពិត គេមានទោសច្រើនជាងឌុច ក្នុងន័យថា គេមិនមែនជាអ្នកទទួលបញ្ជាទេ តែជាអ្នកចេញបញ្ជា។ ឌុចមិនបានប្រើរបៀបការពារមួយហៅថា “Eichmann Defense” ដែលថា «ខ្ញុំគ្រាន់តែជាអ្នកទទួលបញ្ជា»។ ឌុចនិយាយថា «ខ្ញុំជាអ្នកទទួលបញ្ជា ប៉ុន្តែខ្ញុំចង់ទទួលបញ្ជា» ហើយគាត់និយាយទៀតថា «ខ្ញុំសុំទោសដែលខ្ញុំបានធ្វើដូច្នេះ»។ ប៉ុន្តែអ្នកចុងចោទក្រោយៗទាំងនេះ ជាអ្នកចេញបញ្ជា តែគេបដិសេធ។ ដូច្នេះខ្ញុំគិតថា ការកាត់ទោសនោះ នឹងមិនត្រូវបានពេញចិត្តនោះទេ។ ខ្ញុំនឹងភ្ញាក់ផ្អើល ប្រសិនបើការកាត់ទោសលើកក្រោយ នឹងមានការពេញចិត្ត។
ខ្ញុំយល់ថា សាលាក្តីគ្រាន់តែជាផ្នែកមួយនៃមនសិការ ដោយបង្កើនការធ្វើលំហាត់នានា រួមមាន សៀវភៅសិក្សារបស់មជ្ឈមណ្ឌលឯកសារកម្ពុជា ការបើកឲ្យមានកម្មវិធីផ្សាយតាមទូរទស្សន៍ប្រចាំថ្ងៃ និងការនាំមនុស្សចំនួន៣ម៉ឺននាក់មកមើលការកាត់ទោស។ ក្នុងចំណោមមនុស្សចំនួន៣០.០០០នាក់នេះ មានអ្នកខ្លះជាអ្នកយកព័ត៌មាន និងជនបស្ចឹមប្រទេស ដូច្នេះអាចនិយាយថា ជនកម្ពុជាចំនួន២០.០០០នាក់។ គេនឹងត្រឡប់ទៅកន្លែងរបស់គេវិញដោយនាំទៅជាមួយនូវរឿងរ៉ាវ ដែលគេបានឃើញ។ រឿងខ្លះនឹងអាចជាជំនួយ និងគួរឲ្យចាប់អារម្មណ៍ ហើយរឿងខ្លះអាចជារឿងឆ្កូតៗ។ ប៉ុន្តែអ្នកនឹងទទួលបានការយល់ដឹងយ៉ាងច្រើនអំពីថាតើ ជំនាន់ខ្មែរក្រហមនឹងត្រូវបាននាំត្រឡប់មកវិញឲ្យគេដឹងឮយ៉ាងដូចម្តេច នៅក្នុងផ្នែកមួយនៃប្រវត្តិសាស្ត្រកម្ពុជា។ វាសំខាន់ណាស់។ ខ្ញុំយល់ថា រឿងនេះមិនគួរត្រូវបានបំភ្លេចចោលជាផ្លូវការនោះទេ។ ដូច្នេះខ្ញុំយល់ថា វាមានតម្លៃ។
ការប្រឈមមុខមួយនោះគឺ បញ្ហាថវិកា។ ខ្ញុំមិនប្រាកដថា គេនឹងមានថវិកាគ្រប់គ្រាន់ សម្រាប់រឿងក្តីដ៏ស្មុគស្មាញនេះទេ ដោយមានការចំណាយប្រាក់យ៉ាងច្រើនរួចមកហើយទៅលើរឿងក្តីដ៏សាមញ្ញមួយ បើប្រៀបធៀបនឹងរឿងក្តីខាងមុខ។ វានឹងជាការប្រឈមមុខដ៏ពិតប្រាកដ។ ខ្ញុំមិនប្រាកដថា មានលុយបន្តនោះទេ។ រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាមិនបានផ្តល់លុយទេ។ នោះគឺប្រាកដហើយ។ ដូច្នេះ ថវិកាអាចមកពីប្រទេសម្ចាស់ជំនួយ ប៉ុន្តែខ្ញុំគិតថា វាអាចជាចំនួនកំណត់មួយ នៅក្នុងស្ថានភាពសេដ្ឋកិច្ចសកលលំបាកបែបនេះ ក្នុងការបំបែកលុយចេញសម្រាប់ការកាត់ទោសនេះ ដែលអាចនឹងមិនបានផលអ្វីជាដុំកំភួន។ ដូច្នេះ ខ្ញុំគិតថា វាជាការប្រឈមមុខពិតប្រាកដ។ ការប្រឈមមុខមួយទៀតនោះ គឺរបៀបដោះសា្រយដើមបណ្តឹងរដ្ឋប្បវេណី។ មានមនុស្សចំនួន៤.០០០នាក់រួចហើយ ដែលបានចុះឈ្មោះជាដើមបណ្តឹងរដ្ឋប្បវេណី។ ការប្រឈមមុខទីបីនោះ គឺរបៀបបង្ខំឲ្យអ្នកទាំងនេះឆ្លើយ ខណៈដែលគ្មានភស្តុតាងដែលត្រូវបានចងក្រងជាឯកសារ ដូចរឿងក្តីរបស់ឌុចដែលមានឯកសារភស្តុតាងច្រើននោះទេ។ ដូច្នេះនឹងមានការប្រឈមមុខច្រើន ហើយខ្ញុំមិនច្បាស់ទេថា គេអាចនឹងជម្នះបាន។ ប៉ុន្តែខ្ញុំមិនចង់ធ្វើជាអ្នកមានទុទិដ្ឋិនិយមទេ។ ខ្ញុំដឹងថា គេធ្វើការយ៉ាងលំបាកដើម្បីជម្នះការប្រឈមមុខនេះ ហើយធ្វើឲ្យមានការកាត់ទោស ហើយខ្ញុំពិតជាជូនពរអ្នកទាំងនោះ។ ប៉ុន្តែ រហូតមកដល់ពេលនេះ ខ្ញុំពិតជាមិនអាចមានសុទិដ្ឋិនិយមពេកទេ នូវអ្វីដែលនឹងកើតឡើង។
សុធារិទ្ធ៖ លោកអ្នកស្តាប់វីអូអេសំឡេងសហរដ្ឋអាមេរិក ប្រហែលជាមិនបានដឹងថា នៅខែមិថុនាឆ្នាំ២០០៦ ស្ថានទូតសហរដ្ឋអាមេរិកនៅភ្នំពេញ បានយកឈ្មោះលោក ដាក់ឲ្យបន្ទប់សន្និសីទមួយ ដើម្បីជាកិត្តិយសដល់លោកដែលធ្លាប់បានបម្រើជាមន្រ្តីសេវាក្រៅប្រទេសសហរដ្ឋអាមេរិកមួយរូប នៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា។ ដូចលោកបានជ្រាបស្រាប់ហើយថា មនុស្សជាច្រើនយល់ថា ប្រទេសចិន និងការទម្លាក់គា្រប់បែករបស់អាមេរិកទៅលើទឹកដីកម្ពុជា គឺជាផ្នែកមួយនៃមូលហេតុនៃការកើតមានរបបខ្មែរក្រហម។ លើសពីនេះទៅទៀត ប្រទេសទាំងពីរនេះបានបោះឆ្នោត ជារៀងរាល់ឆ្នាំឲ្យប្រតិភូខ្មែរក្រហម មានកៅអីនៅអង្គការសហប្រជាជាតិ រហូតដល់ឆ្នាំ១៩៨២ ហើយបន្តធ្វើដូច្នេះរហូតដល់ឆ្នាំ១៩៩៣ ចំពោះចលនាប្រឆាំងនឹងរដ្ឋាភិបាលដែលគាំទ្រដោយវៀតណាម ដែលចលនានោះ ក៏មានខ្មែរក្រហមដែរ។ ក្នុងនាមលោកជាអតីតមន្រ្តីសេវាក្រៅប្រទេសរបស់អាមេរិក តើលោកឃើញថា សាលាក្តីខ្មែរក្រហម មានផលប៉ះពាល់ ដល់ទំនាក់ទំនងរវាងចិននិងអាមេរិកយ៉ាងដូចម្តេច?
ឆេនដ៍ល័រ៖ នេះជាសំណួរលំបាកមួយ។ ខ្ញុំយល់ថា អំឡុងពេលនៃសេវាក្រៅប្រទេសរបស់ខ្ញុំ មិនទាក់ទងប៉ុន្មាននឹងចម្លើយរបស់ខ្ញុំទេ ពីព្រោះខ្ញុំចេញពីសេវាក្រៅប្រទេសក្នុងឆ្នាំ១៩៦៦ មុនពេលរឿងរ៉ាវទាំងនេះបានកើតឡើងទៅទៀត។ ខ្ញុំយល់ថា ការទម្លាក់គ្រាប់បែករបស់អាមេរិកទៅលើកម្ពុជា គឺជាមហន្តរាយមួយ ប៉ុន្តែខ្ញុំយល់ថា វាបានពន្យាជ័យជម្នះរបស់ខ្មែរក្រហម ដែលនោះគឺជាអ្វីដែលមាននៅក្នុងចិត្តរបស់ជនអាមេរិក។ ខ្មែរក្រហមប្រហែលជាឈ្នះយ៉ាងងាយ និងចាប់យកភ្នំពេញ តាំងពីឆ្នាំ១៩៧៣ ប្រសិនបើគ្មានការទម្លាក់គ្រាប់បែករបស់អាមេរិកទេនោះ ដែលវាគឺជាមហរន្តរាយ មួយហើយមិនអាចអត់ឱនឲ្យបាន។ រឿងអង្គការសហប្រជាជាតិរិតតែអាក្រក់ជាងនេះទៅទៀត ឬអាក្រក់ស្មើគ្នា ដែលមិនអាចអត់ឱនឲ្យបាន ហើយខ្ញុំយល់ថា វាអាចត្រឡប់ទៅមើលគំនុំដែលអាមេរិកមានចំពោះវៀតណាម ក្រោយសង្គ្រាមវៀតណាម ហើយមិនចង់គាំទ្ររបបភ្នំពេញដែលគាំទ្រដោយវៀតណាម។ ដូច្នេះ នោះគឺជាអំឡុងពេលអាក្រក់មួយទៀត។ ខ្ញុំយល់ថា នេះបានធ្វើឲ្យមាន ការអាក់អន់ចិត្តយ៉ាងខ្លាំងពីភាគីលោកហ៊ុន សែន ពីព្រោះ គាត់ស្ថិតនៅក្នុងចំណោមអ្នកដែលធ្វើការយ៉ាងលំបាកក្នុងអំឡុងពេលនៃរបបសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតកម្ពុជា ដើម្បីធ្វើឲ្យកម្ពុជាងើបឈរឡើងវិញ ដោយគ្មានជំនួយ ដែលគាត់គួរបានប្រើពីអង្គការសហប្រជាជាតិ និងពីប្រទេសដទៃទៀត។
ចិនបានបដិសេធរាល់រឿងរ៉ាវ ដែលគេបាននិយាយថា គេមិនមែនជាមិត្តរបស់ខ្មែរក្រហម ដែលនោះគឺជាការខុសទាំងស្រុង ពីព្រោះមានភស្តុតាង ភស្តុតាងជាឯកសារ មានច្រើនណាស់អំពីរឿងនោះ ដែលគេគឺជាអ្នកគាំទ្រដ៏មាំទាំ នៃរបបខ្មែរក្រហមទាំងពីដំបូង។ ដូចអាមេរិកបោក លន់ ណុល ថាជំនួយរបស់គេនឹងបន្តរហូត ដើម្បីឲ្យគាត់យកឈ្នះវៀតណាមដែរ ចិនបង្វក់ ប៉ុល ពត និងសហការីរបស់គាត់ឲ្យគិតថា ជំនួយនឹងត្រូវបានបន្តរហូតដល់គាត់អាចយកឈ្នះវៀតណាម។ តួនាទីរបស់បរទេស នៅក្នុងកម្ពុជារហូតដល់ពាក់កណ្តាលទសវត្សរ៍១៩៩០ ពិតជាមិនប្រកបដោយលក្ខណៈស្ថាបនាទេ។ ខ្ញុំយល់ថា បារាំងមានប្រវត្តិល្អជាងគេ។ ប្រវត្តិអាណានិគមពិតជាមានភាពអាក្រក់តិចជាងប្រវត្តិរបស់អាមេរិក ឬចិននៅកម្ពុជា។ ប្រវត្តិរបស់ថៃក៏អាក្រក់បំផុតដែរ។ ដូច្នេះ ទាំងអស់នេះត្រូវតែយកមកពិចារណា។ មានការពិភាក្សានៃការកាត់ទោសអាមេរិកជំនួស មេដឹកនាំខ្មែរក្រហម។ ប៉ុន្តែខ្មែរក្រហមចង់បង្កើតរដ្ឋាភិបាលរបស់ខ្លួនដោយខ្លួនឯង។ គេឈ្នះសង្គ្រាម។ អាមេរិកមិនបានវាយឈ្នះសង្គ្រាមឲ្យពួកខ្មែរក្រហមទេ។ គេ[ខ្មែរក្រហម]ឈ្នះសង្គ្រាមដោយខ្លួនឯង។ ខ្ញុំគ្រាន់តែយល់ថា អ្នកមិនអាចបន្ទោសបរទេសចំពោះការកើតមានរបបខ្មែរក្រហមបានទេ។ អ្នកអាចបន្ទោសបរទេសចំពោះរឿងជាច្រើន ហើយខ្ញុំគិតថា យើងមានពិរុទ្ធភាពច្រើន តែមិនមានពិរុទ្ធភាពពីបទនាំជោគជ័យឲ្យខ្មែរក្រហមនោះទេ។
សុធារិទ្ធ៖ ក្នុងរយៈពេលជាង៥០ឆ្នាំកន្លងមកនេះ ចិនបានរក្សាទំនាក់ទំនងជិតស្និទ្ធជាមួយកម្ពុជា ទោះបីជារបបណា ឬការអនុវត្តនយោបាយបែបណាក៏ដោយ។ ក្នុងទស្សនៈរបស់លោកជាប្រវត្តិវិទូ និងជាអ្នកសិក្សាស្រាវជ្រាវ ហេតុអ្វីបានជាកម្ពុជាសំខាន់សម្រាប់ចិន? ហើយតើហេតុអ្វីបានជារដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា នៅតែមើលឃើញថា ចិនសំខាន់ ទោះបីជាចិនត្រូវបានជឿថា ជាអ្នកគាំទ្រប្តូរផ្តាច់ នៃរបបដែលទទួលខុសត្រូវចំពោះការស្លាប់ប្រជាពលរដ្ឋប្រហែល២លាននាក់ក៏ដោយ?
ឆេនដ៍ល័រ៖ ខ្ញុំយល់ថា ជាទូទៅ ចិនគឺជាមិត្តរបស់គេពេលនេះ ពីព្រោះចិនឲ្យលុយគេច្រើនដោយគ្មានលក្ខខណ្ឌ។ ខ្ញុំគិតថា សារៈសំខាន់របស់កម្ពុជាចំពោះចិន មិនជាសំខាន់ណាស់ណាទេ។ វាគ្រាន់តែជាផ្នែកមួយនៃគោលនយោបាយរបស់គេ រាប់ពាន់ឆ្នាំមកហើយ ដែលត្រូវមានប្រទេសជាមិត្តនៅតាមបណ្តោយព្រំដែនរបស់ខ្លួន និងកេងយកប្រយោជន៍ពីប្រទេសទាំងនោះខាងផ្នែកសេដ្ឋកិច្ច ពីទំនប់នៅតាមដងទន្លេមេគង្គ និងនៅក្នុងប្រទេសឡាវ ជាដើម។ ការមានប្រទេសជាមិត្ត ដែលនឹងអាចផ្តល់ឲ្យគេនូវវត្ថុធាតុដើម និងឱកាសវិនិយោគ ខ្ញុំយល់ថា គេមានជាប់ពាក់ព័ន្ធនឹងខ្មែរក្រហម ដែលទំនាក់ទំនងនេះរដ្ឋាភិបាលមិនចាំ ឬមិនយកចិត្តទុកដាក់។ ដូច្នេះខ្ញុំគិតថា ចិនគឺជាសម្ព័ន្ធមិត្តដែលត្រូវបានទទួលស្វាគមន៍បំផុតនៃរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា ពីព្រោះគេចូលមកដោយមិនមានការចោទប្រកាន់អ្វីទាំងអស់។ គេមិនទាំងចោទរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាពីបទពុករលួយផង។
គេថា គេមិនដែលជាមិត្តជាមួយខ្មែរក្រហម។ វាច្បាស់ណាស់ថា គេបានជំទាស់ការកាត់ទោសខ្មែរក្រហមជារៀងរហូតមក។ ខ្ញុំយល់ថា វាជាទំនាក់ទំនងមិនចេះចប់ ដែលនឹងអាចជាប្រយោជន៍សម្រាប់រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា។
សុធារិទ្ធ៖ អ្នកសិក្សាស្រាវជ្រាវមួយចំនួនដូចជា សូហ្វ៊ី រីឆាតសិន (Sophie Richardson) អះអាងថា ចិនបានអនុវត្តគោលនយោបាយបញ្ចសន្តិសហវិជ្ជមាន ក្នុងការធ្វើការជាមួយនឹងបរទេស។ តើគោលការណ៍នេះត្រូវបានអនុវត្តយ៉ាងដូចម្តេចទៅជាមួយនឹងកម្ពុជា ដោយហេតុថា ចិនហាក់ដូចជាមានជាប់ទាក់ទិនយ៉ាងជ្រៅ និងគាំទ្ររបបខ្មែរក្រហម?
ឆេនដ៍ល័រ៖ ខ្ញុំយល់ថា មានធាតុមួយចំនួននៃគោលនយោបាយការបរទេសចិននាសម័យកាលនោះ ដែលគាំទ្របដិវត្តន៍ពិភពលោក ហើយនេះស្ថិតក្នុងដំណាក់កាលដ៏តឹងរ៉ឹងមួយនៃប្រវត្តិសាស្ត្រចិន។ ចិនក៏មានគោលនយោបាយការបរទេសរយៈពេលវែងជាមួយកម្ពុជាដែរ គឺជាមិត្តជាមួយនឹងសម្តេចសីហនុ ជាមួយខ្មែរក្រហម ហើយពេលនេះជាមួយលោក ហ៊ុន សែន។ នោះគឺតែងតែជាផ្នែកមួយនៃគោលនយោបាយបញ្ចសន្តិសហវិជ្ជមាន។ ចំណុចដែលខ្ញុំចង់និយាយនោះគឺថា វាហាក់ដូចជាថា ប្រសិនបើអ្នកមានជំនួយច្រើន នោះគឺមិនជ្រៀតជ្រែកកិច្ចការនយោបាយក្នុងស្រុកនៃកម្ពុជាទេ។ ប៉ុន្តែខ្ញុំគិតថា វាច្បាស់ណាស់ថា គេរំពឹងថា នឹងទទួលបានការគោរពជាក់លាក់មួយចំនួន សម្រាប់អំណោយទាំងនោះ ហើយគេមិនចង់ឲ្យគោលនយោបាយមួយចំនួនរបស់គេត្រូវបានលាតត្រដាង ឬត្រូវបានប្រឆាំងជំទាស់ទេ។ គោលនយោបាយនោះដូចជា ការពង្រីកចូលទៅក្នុងតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍ ឬកិច្ចសហប្រតិបត្តិការរបស់គេជាមួយនឹងខ្មែរក្រហម។ គេមិនចង់ឲ្យគោលនយោបាយនេះបើកចំហទេ។ ដូច្នេះ ក្នុងន័យនេះ គេកំពុងជ្រៀតជ្រែកជាមួយនឹងគោលនយោបាយរបស់គេ ប៉ុន្តែ គេនិយាយថា «ទេ ទេ»។ យើងគ្រាន់តែផ្តល់ជំនួយសម្រាប់ការអភិវឌ្ឍប្រទេសប៉ុណ្ណោះ ដែលពិតជាអ្វីដែលត្រូវបានមើលឃើញ។ ដូច្នេះ គោលនយោបាយមានពីរទិសដៅ។ ទីមួយគឺគេតែងតែប្រតិបត្តិដោយមិនសូវជ្រៀតជ្រែកដូចអាមេរិក ដែលបានជ្រៀតជ្រែកនយោបាយក្នុងស្រុកនៃប្រទេសជាច្រើន។ ហើយមួយទៀតគឺជំនួយប្រកបដោយសប្បុរសធម៌ ដែលចូលមកជាមួយនឹងការរំពឹងទុកដែលមិនបានថ្លែងឲ្យដឹង ដែលប្រជាពលរដ្ឋកម្ពុជានឹងបម្រើផលប្រយោជន៍របស់ចិន នៅពេលប្រយោជន៍របស់ចិនត្រូវបានគំរាមកំហែង។
សុធារិទ្ធ៖ តើលោកមានអនុសាសន៍ជាទូទៅទេ លើរឿងក្តីលេខ០០១ ជាពិសេសបញ្ហាមិនទាន់បានលើកឡើង?
ឆេនដ៍ល័រ៖ អ្វីដែលយើងមិនបាននិយាយនោះគឺ ការសារភាពទោសរបស់ឌុច ដែលមនុស្សជាច្រើននិយាយថា មិនស្មោះត្រង់។ តើអ្នកអាចដឹងយ៉ាងម៉េចទៅ? គាត់ថា «សុំទោស ខ្ញុំបានប្រព្រឹត្តអ្វីដែលខ្ញុំបានប្រព្រឹត្ត ហើយខ្ញុំសុំទោស»។ សម្រាប់ខ្ញុំ ការចោទប្រកាន់គាត់ថាមិនស្មោះត្រង់ក្នុងការសារភពនេះ មិនផ្តល់ប្រយោជន៍អ្វីដល់អ្នកទេ។ ប៉ុន្តែការសារភាពនេះ ជារឿងគ្រោះថ្នាក់ណាស់សម្រាប់គាត់។ ក្នុងន័យនេះ គាត់គឺជាមនុស្សក្លាហានជាងចុងចោទផ្សេងទៀត ដែលពួកគេនឹងមិនឈរលើភស្តុតាង ហើយនិយាយថា ពួកគេមិនបានធ្វើអ្វីទេ។ ពួកគេនឹងជៀសវាងភស្តុតាង ហើយនិយាយថា ពួកគេមិនបានប្រព្រឹត្តអ្វីទេ។ ដូច្នេះខ្ញុំយល់ថា វាខុសពីអ្វីដែលប្រជាពលរដ្ឋរំពឹង។ ខ្ញុំគិតថា អ្វីដែលគេបានឃើញ គឺជាអ្វីដែលបានកើតឡើងនៅក្នុងរបបខ្មែរក្រហម។ វាគឺជារឿងគួរឲ្យហួសចិត្តណាស់។ គេបានឃើញអ្នកទទួលខុសត្រូវឃាតកម្មនៅឯពន្ធនាគារនោះ ហើយគេបានទទួលសារភាព។ ពេលនេះមនុស្សដែលមានគំនិតអាក្រក់ គឺជាមនុស្សដែលបញ្ជាគាត់ ឬយល់ព្រមបង្កើតពន្ធនាគារនោះ ហើយអ្នកទាំងនោះនឹងមិននិយាយថា គេបានដឹងរឿងរ៉ាវទាំងនោះទេ។ ដូច្នេះ ប្រជាពលរដ្ឋនឹងមិនពេញចិត្ត ចំពោះជនចុងចោទមួយក្រុមបន្ទាប់ទៀតនេះទេ ពីព្រោះពួកគេនឹងមិនឃើញមានការសារភាព និងភស្តុតាងជាក់ស្តែង ដូចដែលគេបានឃើញពីមុនមកក្នុងការកាត់ទោសរបស់ឌុចទេ។ ចុងចោទទាំងនេះនឹងមើលទៅហាក់ដូចជាជនគ្មានកំហុស។ នៅតែមានមនុស្សដែលយល់ថា ខៀវ សំផនជាជនស្លូតត្រង់ ពីព្រោះតែអតីតកាលរបស់គាត់ នៅពេលដែលគាត់ធ្លាប់ជាតំណាងរាស្រ្តដ៏គួរជាទីគោរពរាប់ឆ្នាំ ហើយពីព្រោះគាត់មិនដែលពុករលួយ។ ប៉ុន្តែ គាត់នៅទីនោះគ្រប់ស្ថានការទាំងអស់។ គាត់មានភាពជិតសិ្នទ្ធជាមួយនឹងមេដឹកនាំកំពូលជាងឌុច ហើយនៅជាមួយប៉ុល ពតរហូតដល់ប៉ុល ពតទទួលមរណភាព។ យ៉ាងហោចណាស់ ឌុច ចេញពីចលនានេះ។ ខ្ញុំយល់ថា ការកាត់ទោសបន្ទាប់នឹងមានធ្វើឲ្យការខកចិត្តយ៉ាងខ្លាំង បើប្រៀបធៀបទៅនឹងការកាត់ទោសឌុច។ ដូច្នេះ ខ្ញុំយល់ថា ប្រជាពលរដ្ឋគួរតែប្រុងខ្លួនសម្រាប់អ្វីដែលនឹងកើតឡើង។ គេនឹងមិនអាចនិយាយថា «នេះ ជារឿងអយុត្តិធម៌» នោះទេ ពីព្រោះគេនឹងមិនមានភស្តុតាងអ្វីទេ។ គេនឹងទទួលបានព័ត៌មានក្លែងក្លាយយ៉ាងច្រើនពីចុងចោទទាំងនេះ។
សុធារិទ្ធ៖ តើឌុចសំខាន់ប៉ុណ្ណាសម្រាប់រឿងក្តី០០២?
ឆេនដ៍ល័រ៖ ខ្ញុំយល់ថា គាត់មិនសូវជាសំខាន់ប៉ុន្មានទេ។ ប្រសិនបើ សុន សេន ដែលជាមនុស្សទី៣ បន្ទាប់ពីនួន ជា នៅក្នុងរបបនោះ ហើយដែលត្រូវបានប៉ុល ពតសម្លាប់នោះ ត្រូវគេយកមកកាត់ទោសនោះ ឌុចពិតជាសាក្សីដ៏មានសារៈសំខាន់បំផុត។ គេអាចដាក់ឲ្យសុន សេន ទទួលខុសត្រូវ ចំពោះដំណើរការទាំងមូលនៃមន្ទីរស២១។ ខ្ញុំយល់ថា ដំណើរការនៃមន្ទីរស២១ គឺគ្មានប្រយោជន៍អ្វីសម្រាប់អ្នកផ្សេងនោះទេ លើកលែងតែមេដឹកនាំកំពូលដែលត្រូវបានសួរចម្លើយ ហើយបន្ទាប់មក គេត្រូវបានបញ្ជូនទៅនួន ជាដើម្បីពិនិត្យ មើលជនកុម្មុយនិស្តកំពូលមួយចំនួនដែលត្រូវបានកាត់ទោស។ ដូច្នេះ ឌុច អាចគ្រាន់តែសំខាន់បន្តិចបន្តួចប៉ុណ្ណោះ។ គាត់មិនបានស្ថិតក្នុងមជ្ឈដ្ឋានថ្នាក់ដឹកនាំនោះទេ។ គាត់មិនបានទៅចូលរួមប្រជុំគណៈរដ្ឋមន្រ្តីទេ។ ប៉ុន្តែគេពិតជានឹងត្រូវប្រើករណីរបស់គាត់ ខ្ញុំមិនដឹងថា គាត់អាចផ្តល់ឲ្យបានច្រើនប៉ុន្មានទេ។ ខ្ញុំមិនដឹងប្រាកដថា គាត់មានជំហរយ៉ាងដូចម្តេចទេនាពេលនេះ ប៉ុន្តែគាត់នឹងពិតជាត្រូវគេសុំឲ្យធ្វើសក្ខីកម្ម អំពីមេដឹកនាំកំពូល ហើយខ្ញុំយល់ថា ប្រជាពលរដ្ឋអាចគិតថា មានរឿងដែលគាត់ដឹង តែដែលគាត់មិនបាននិយាយ ប៉ុន្តែខ្ញុំមានការសង្ស័យថា នោះមិនមែជាការពិតទេ។ ខ្ញុំយល់ថា គាត់នឹងអាចមានប្រយោជន៍ខ្លះ តែមិនមានប្រយោជន៍ច្រើនប៉ុន្មានទេ។