នៅពេលមានអាយុ១១ឆ្នាំ Neang Bonna ក្រោកពីដំណេកជារៀងរាល់ព្រឹកនៅក្នុងផ្ទះខ្ទមតូចមួយនៅក្នុងភូមិកំព្រីង ក្នុងខេត្តបន្ទាយមានជ័យ ហើយតែងតែស្តាប់ឮសំឡេងចម្រៀងបដិវត្តន៍ក្នុងសម័យខ្មែរក្រហម តាមរយៈមីក្រូដែលគេចងខ្ពស់ត្រដែតឡើង សម្រាប់ឲ្យសមមិត្តគ្រប់គ្នាស្តាប់។
«ឈាមក្រហមច្រាល ស្រោចសព្វក្រុងវាល កម្ពុជាមាតុភូមិ ឈាមកម្មករ កសិករដ៏ឧត្តម...»។
ជាកូនអ្នកភ្នំពេញដែលកើតក្នុងគ្រួសារមួយដែលស្រឡាញ់សិល្បៈខ្មែរហើយតែងតែច្រៀងរាំលេងកំសាន្តនៅផ្ទះកាលពីនៅតូចនោះ អ្នកស្រី Bonna Neang Weinstein ឥឡូវនេះមានអាយុ៥៣ឆ្នាំហើយ ហើយអ្នកស្រីនៅតែចងចាំចម្រៀងបដិវត្តន៍សម័យខ្មែរក្រហមដែលអ្នកស្រីបានឆ្លងកាត់។
បច្ចុប្បន្ន អ្នកស្រី Bonna Neang Weinstein ដែលមានកូនប្រុសបីនាក់ គឺជាម្ចាស់ហាងលក់វត្ថុសិល្បៈខ្មែរឈ្មោះថា Khmer Art Gallery ក្នុងទីក្រុង Philadelphia រដ្ឋ Pennsylvania សហរដ្ឋអាមេរិក ដើម្បីជួយរក្សាស្នាដៃសិល្បៈខ្មែរ។
រូបចម្លាក់និងស្មូនក្អមខ្មែរធ្វើពីថ្មីនិងឈើ (រូបពីគេហទំព័រ Khmer Art Gallery)
អ្នកស្រីបានពណ៌នាហាងលក់វត្ថុសិល្បៈខ្មែរនោះថាជាកន្លែងសម្រាប់រក្សាវប្បធម៌មួយដែលខ្មែរក្រហម បានកាន់កាប់រាជធានី ភ្នំពេញ កាលពីថ្ងៃទី ១៧ ខែ មេសា ឆ្នាំ ១៩៧៥ និងប៉ុនប៉ងចង់លុបបំបាត់ចោលក្នុងរយៈពេលជិតបួនឆ្នាំនៃរបបប្រល័យពូជសាសន៍នោះ។
សិល្បករ៩០ភាគរយបានស្លាប់ក្នុងចំណោមពលរដ្ឋខ្មែរចំនួនប្រមាណ១លាន៧សែននាក់ ក្រោមពាក្យស្លោកបដិវត្តន៍ដែលថា «ទុកមិនចំណេញ ដកចេញមិនខាត»។ កាលពីពេលនោះ ប្រជាជនខ្មែរសរុបមានចំនួនប្រមាណ៦លាននាក់។
អ្នកស្រី Bonna Neang Weinstein បាននិយាយថា «ខ្មែរក្រហមគឺជាសម័យកាលខ្មៅងងឹត» នៅក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រកម្ពុជា។ របបខ្មែរក្រហមបានសម្លាប់អ្នករៀនសូត្រចេះដឹង អ្នកមានជំនាញ អ្នករស់នៅក្នុងទីក្រុង និងបញ្ញវន្តជាច្រើននាក់។ អ្នកស្រីនិយាយថា អ្នកស្រីជឿថា ការធ្វើឲ្យសិល្បៈខ្មែររស់ឡើងវិញនឹងអនុញ្ញាតឲ្យពលរដ្ឋខ្មែរអាចស្តារកេរដំណែលរបស់ខ្លួនមកវិញ ពីព្រោះយើងមិនមែនជាខ្មែរក្រហមទេ។
ផ្ទាំងគំនូររូបព្រះពុទ្ធ អ្នករាំរបាំអប្សរា និងរូបសត្វ (រូបពីគេហទំព័រ Khmer Art Gallery)
សម្រាប់ពិភពលោក
លោក សំ សំអាង ដែលជាជាតិពន្ធុតន្ត្រីវិទូនិងជាជ័យលាភីអាហារូបករណ៍របស់មូលនិធិ MacArthur បានមានប្រសាសន៍ថា «សិល្បៈទាំងអស់ហ្នឹង ជាសិល្បៈមិនមែនគ្រាន់តែជាសិល្បៈរបស់ខ្មែរទេ ជាសិល្បៈរបស់មនុស្សជាតិ ពិភពលោកនោះទៀត»។
សព្វថ្ងៃនេះ មានភស្តុតាងផ្សេងៗទៀត ដូចជាបទបង្ហាញរបស់លោក Prumsodun Ok នៅក្នុងកម្មវិធី Ted Talk ដ៏ល្បីល្បាញ ដែលនិយាយអំពីការរស់រានឡើងវិញនៃរបាំបុរាណខ្មែរ ក្រោយពីរងការគាបសង្កត់ក្នុងរបបខ្មែរក្រហម។
លោក Ok បានថ្លែងនៅក្នុងបទបង្ហាញកាលពីខែ តុលា នោះថា «សិល្បៈគឺជាអ្វីដែលធនបំផុត» ហើយលោកក៏បានលើកឡើងអំពីអ្នករស់រានមានជីវិតពីរបបខ្មែរក្រហមដែលមានជំងឺផ្លូវចិត្ត ហើយផ្ទេរវិបត្តិផ្លូវចិត្តនោះទៅឲ្យកូនចៅរបស់ពួកគេបន្តទៀត។ លោក Ok បាននិយាយថា «សិល្បៈគឺជាអ្វីដែលផ្សារភ្ជាប់ទំនាក់ទំនងរបស់មនុស្សទៅនឹងពេលវេលានិងទីកន្លែងនៅពេលអតីតកាលនិងអនាគតកាល»។
ខណៈដែលការភ្ជាប់ទំនាក់ទំនងទាំងនោះរឹងមាំ សិល្បករខ្មែរក៏ច្នៃប្រឌិតសិល្បៈបុរាណខ្មែរឲ្យមានលក្ខណៈទំនើបផងដែរ។
អ្នកស្រី Judy Ledgerwood ដែលជានរវិទូដែលបានធ្វើការសិក្សាស្រាវជ្រាវអំពីវប្បធម៌ខ្មែរតាំងពីឆ្នាំ១៩៨៩មកបានថ្លែងថា «សិល្បៈខ្មែរកំពុងតែរស់រានមានជីវិតឡើងវិញ គឺទាំងសិល្បៈបុរាណ ដែលគេគូររូបប្រាសាទអង្គរវត្តខ្មែរ ការឆ្លាក់ជារូបចម្លាក់ និងរូបបដិមាករព្រះពុទ្ធជាដើម ហើយក្រៅពីនោះក៏មានការកើនឡើងស្នាដៃសិល្បៈដែលច្របាច់បញ្ចូលគ្នានូវសិល្បៈបុរាណជាមួយនឹងគំនិតសិល្បៈទំនើប ប៉ុន្តែនៅតែរក្សាលក្ខណៈសិល្បៈនិងគំនិតខ្មែរដដែល»។
អ្នកស្រី Bonna Neang Weinstein គឺជាជនជាតិខ្មែរម្នាក់ក្នុងចំណោមជនជាតិខ្មែរជាច្រើនទៀតដែលប្តេជ្ញាប្រើប្រាស់សិល្បៈបុរាណខ្មែរ ដូចជារបាំ តន្ត្រី ចម្លាក់ និងគំនូរ ដើម្បីស្តារវប្បធម៌ដ៏សម្បូរបែបមួយ។ នេះគឺជាមោទនភាពមួយ។
សិល្បៈវប្បធម៌ខ្មែរបានរីកសុសសាយយ៉ាងខ្លាំងពីសតវត្សរ៍ទី៩ដល់សតវត្សរ៍ទី១៤។ កេរមរតកដ៏ឋិតថេរបំផុតគឺប្រាសាទអង្គរវត្ត ដែលបរិវេណប្រាសាទនេះទាំងមូលមានទំហំប៉ុននឹងទីក្រុង Los Angeles រដ្ឋ California សហរដ្ឋអាមេរិក។ អ្នកស្រី Bonna Neang Weinstein និយាយថា «អ្នកដែលគ្មានជំនាញនិងគ្មានចំណេះដឹងមិនអាចសាងសង់ប្រាសាទដ៏អស្ចារ្យនេះបានទេ»។
នៅពាក់កណ្តាលសតវត្សរ៍ទី២០ ប្រាសាទអង្គរវត្តក្លាយជាឫសគល់នៃវប្បធម៌ដែលរស់រវើកបំផុតមួយនៅក្នុងតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍ ហើយបានទាក់ទាញមនុស្សល្បីៗឲ្យទៅទស្សនា ដូចជាអ្នកស្រី Jacqueline Kennedy ភរិយាអតីតប្រធានាធិបតីអាមេរិកលោក John F. Kennedy និងនិមិត្តរូបស្ថាបត្យករខ្មែរ លោក វ៉ាន់ ម៉ូលីវ៉ាន់ ជាដើម ។
បន្ថែមពីនោះក៏មានតន្ត្រី rock 'n' roll ដ៏រស់រវើកខ្មែររបស់លោក ស៊ីន ស៊ីសាមុត និងអ្នកស្រី រស់ សេរីសុទ្ធា ដែលត្រូវបានក្រុមតន្ត្រី Cambodian Space Project ថតឡើងវិញនិងនិពន្ធទំនុកភ្លេងថ្មីៗជាច្រើនផងដែរ។
ការបញ្ចេញអារម្មណ៍
ការណ៍ដែលកេរដំណែលកម្ពុជាដែលមានមនុស្សទៅទស្សនាពីទូទាំងសកលលោកនេះ មិនអាចត្រូវបានបំផ្លិចបំផ្លាញដោយក្តីសុបិន្តរបស់ខ្មែរក្រហម ដែលចង់បង្កើតឲ្យមានសហគមន៍កសិកម្មដ៏ល្អឥតខ្ចោះនោះ មិនត្រឹមតែបង្ហាញអំពីការតស៊ូរបស់ពលរដ្ឋខ្មែរតែប៉ុណ្ណោះទេ ប៉ុន្តែថែមទាំងបង្ហាញអំពីការតស៊ូរបស់មនុស្សលោកទាំងអស់ផងដែរ។
អ្នកស្រី Ledgerwood ព្រឹទ្ធបុរសរងមហាវិទ្យាល័យវិចិត្រសិល្បៈនៃសាកលវិទ្យាល័យ Northern Illinois University ក្នុងសហរដ្ឋអាមេរិកបានថ្លែងថា «មិនមានវប្បធម៌ណាមួយដែលគ្មានសិល្បៈនោះទេ»។
អ្នកស្រី Ledgerwood បានបន្ថែមទៀតថា «មនុស្សតែងតែស្វែងរកមធ្យោបាយដើម្បីបញ្ចេញនូវអារម្មណ៍របស់ខ្លួនតាមរយៈវាយនភណ្ឌ គំនូរ រូបចម្លាក់ តន្ត្រី របាំ និងសូម្បីតែតាមរយៈភាសា ដែលយើងនិយាយ»។
ហេតុដូច្នេះហើយបានជារបបផ្តាច់ការដូចជារបបខ្មែរក្រហមចង់សម្លាប់សិល្បករ។
លោក Joseph Melillo ផលិតករប្រតិបត្តិនៃមជ្ឈមណ្ឌលសម្តែងសិល្បៈ Brooklyn Academy of Music ដែលហៅកាត់ថា (BAM) ដែលបាននាំយកស្នាដៃសិល្បៈ «បង្សុកូល៖ ការរំឭកដល់កម្ពុជា» មកសម្តែងនៅក្នុងទីក្រុង ញូវយ៉ក កាលពីខែ ធ្នូ បាននិយាយថា «សិល្បៈអនុញ្ញាតឲ្យបុគ្គលម្នាក់គិតនិងបញ្ចេញអារម្មណ៍ដោយសេរី។ ប្រសិនបើអ្នកយកសិល្បករនិងបញ្ញវន្តចេញពីសង្គមរបស់ខ្លួន នោះមានន័យថា អំណាចនយោបាយអាចដឹកនាំរបៀបរបបរស់នៅនិងការគិតរបស់មនុស្សបាន ពីព្រោះថាគ្មាននរណាម្នាក់នៅក្នុងសង្គមអាចជំនួសសិល្បករនិងបញ្ញវន្តបាននោះទេ»។
ជាគំរូសម្រាប់អ្នកផ្សេងទៀត
បណ្ឌិត ហ៊ឹម សុភី ដែលជាអ្នកនិពន្ធទំនុកភ្លេងនិងជាអ្នករស់រានមានជីវិតពីរបបខ្មែរក្រហមបានបង្កើតស្នាដៃសិល្បៈ«បង្សុកូល»ឡើង ដោយច្របាច់បញ្ចូលគ្នានូវវង់ភ្លេងបុរាណខ្មែរ ចម្រៀង ស្មូត ជាមួយនឹងវង់ភ្លេងបស្ចឹមប្រទេសនិងច្រៀងជាពួកដោយក្រុមសិល្បករតៃវ៉ាន់ផងដែរ។ ស្នាដៃសិល្បៈ«បង្សុកូល»ត្រូវបានធ្វើឡើងដោយដាក់ឈ្មោះតាមពិធីព្រះពុទ្ធសាសនាមួយដែលភាគច្រើនប្រារព្ធក្នុងពិធីបុណ្យសព។
លោក ហ៊ឹម សុភី ដែលបានបាត់បង់បងប្រុសបង្កើតពីរនាក់ក្នុងរបបខ្មែរក្រហម បានមានប្រសាសន៍ថា «ដោយសារការឈឺចាប់នៅសម័យខ្មែរក្រហមបានផ្តល់ឲ្យខ្ញុំថាមិនអាចបំភ្លេចបាន ហើយខ្ញុំប្រឹងប្រែងបញ្ចេញនូវគេហៅ express my feeling គឺខ្ញុំបញ្ចេញនូវមនោសញ្ចេតនាការគិតរបស់ខ្ញុំតាមរយៈស្នាដៃនិពន្ធតន្ត្រីហ្នឹង»។
លោក សំ សំអាង ទីប្រឹក្សាក្រសួងវប្បធម៌និងវិចិត្រសិល្បៈ បានថ្លែងប្រាប់ VOA ថា «Dr. ហ៊ឹម សុភី ក្តី គាត់សរសេរភ្លេងសរសេរអីចឹង នេះជាមោទនភាពខ្មែរមួយថា ខ្មែរយើងបានបង្កើតស្នាដៃមួយជាស្នាដៃអន្តរជាតិ ដែលអាចចូលប្រឡូកនៅលើឆាកអន្តរជាតិបាន ហើយជាមុខមាត់របស់ខ្មែរ ជាកត្តាវិជ្ជមាន កត្តាមោទនភាពរបស់ខ្មែរ ហើយជាគំរូ ជាឧទាហរណ៍មួយ ដែលជំរុញជាពិសេស យុវជន យុវនារី ជំនាន់ក្រោយនេះ ឲ្យឃើញថា យើងក៏មានលទ្ធភាព យើងក៏មានទេពកោសល្យ យើងក៏មានចំណេះដឹង យើងអាចធ្វើបានដូចគេដូចឯងនៅលើសកលលោកនេះ»។
អង្គការសិល្បៈខ្មែរអមតៈ ដែលជាអង្គការមិនស្វែងរកប្រាក់កម្រៃមួយ បង្កើតឡើងដើម្បីជួយគាំទ្រដល់ការស្តារសិល្បៈខ្មែរឡើងវិញលើគ្រប់ទម្រង់ទាំងអស់ ជាអ្នកឧបត្ថម្ភគាំទ្រដល់ស្នាដៃសិល្បៈ«បង្សុកូល»នេះ។
លោក ព្រីម ភ្លឿន នាយកប្រតិបត្តិនៃអង្គការសិល្បៈខ្មែរអមតៈ បានថ្លែងប្រាប់ VOA ថា ក្នុងចំណោមឧបករណ៍ភ្លេងបុរាណខ្មែរដែលប្រគុំនៅក្នុងស្នាដៃសិល្បៈនេះ ពិណបុរាណខ្មែរទាក់ទាញចំណាប់អារម្មណ៍របស់ទស្សនិកជនខ្លាំងជាងគេ ដោយសារតែឧបករណ៍ភ្លេងនេះបានបាត់បង់អស់រយៈពេលជិត៩០០ឆ្នាំទៅហើយ។
តន្ត្រីករ កែវ សុនន្ទកវី និងលោក Patrick Kersalé ដែលជាជាតិពន្ធុតន្ត្រីវិទូបារាំង បានចូលរួមជាមួយនឹងលោក ហ៊ឹម សុភី ដើម្បីបង្កើតជាឧបករណ៍ពិណនេះឡើងកាលពីឆ្នាំ ២០១៤ តាមរយៈការសិក្សាស្រាវជ្រាវទៅលើសិលាចារឹកនិងតាមរូបចម្លាក់នៅលើជញ្ជាំងប្រាសាទបុរាណខ្មែរ ដែលមានច្រើននៅតាមប្រាសាទអង្គរវត្តនិងប្រាសាទសំបូរព្រៃគុហ៍ ។
កញ្ញា ស្ងួន កវីស្រីរ័ត្ន ដែលជាអ្នកដេញពិណម្នាក់ក្នុងចំណោមពីរនាក់នៅក្នុងស្នាដៃសិល្បៈ«បង្សុកូល» គឺជាកូនសិស្សដំបូងបង្អស់របស់លោក ហ៊ឹម សុភី។
នាងបានថ្លែងថា «មូលហេតុដែលខ្ញុំចាប់ផ្តើមលេងឧបករណ៍ពិណហ្នឹង ដោយសារតែគ្រួសារខ្ញុំ៥ទៅ៦ជំនាន់ហើយគឺជាអ្នកសិល្បៈទាំងអស់ អីចឹងខ្ញុំគិតថា ខ្ញុំមានឈាមជ័រជាអ្នកសិល្បៈ ហើយណាមួយចិត្តខ្ញុំស្រឡាញ់ផងទើបខ្ញុំចាប់ជំនាញជាអ្នកសិល្បៈ»។
លោក ហ៊ឹម សុភី បានថ្លែងថា «យើងជាចំណែកមួយនៃការធ្វើឲ្យរស់ឡើងវិញនៃឧបករណ៍តន្ត្រីបុរាណខ្មែរយើង និងការពារនឹងការបាត់បង់ ព្រោះយើងបានបង្ហាញទៅដល់ទស្សនិកជន ដល់ក្មេងជំនាន់ក្រោយឲ្យបានឃើញ»។
គ្រូសិល្បៈ
មិនមែនសិល្បករនិងហត្ថករទាំងអស់ធ្វើការសិក្សាស្រាវជ្រាវទៅលើរូបចម្លាក់នៅតាមជញ្ជាំងប្រាសាទអង្គរវត្តនោះទេ។
អ្នកស្រី Bonna Neang Weinstein ដែលបានចាកចេញពីប្រទេសកម្ពុជាក្នុងឆ្នាំ១៩៧៩ នៅពេលដែលអ្នកស្រីមានអាយុ១៤ឆ្នាំ បានស្វែងរកគ្រូសិល្បៈដែលនៅរស់រានមានជីវិតពីរបបប្រល័យពូជសាសន៍ខ្មែរក្រហម តាមរយៈការសួរតៗគ្នា។
អ្នកស្រី Bonna Neang Weinstein បានថ្លែងថា «ក្នុងរយៈពេល៤ឆ្នាំដែលកម្ពុជាស្ថិតក្រោមរបបខ្មែរក្រហម គេនិយាយថា សិល្បៈខ្មែរស្លាប់ហើយ ប៉ុន្តែវាមិនពិតនោះទេ។ សម្រាប់ខ្ញុំ ខ្ញុំគិតថា សិល្បៈខ្មែរគ្រាន់តែសំងំប៉ុណ្ណោះ»។
លោក Kikuo Morimoto ដែលជាជាងគំនូរសម្លៀកបំពាក់ Kimono ជប៉ុនក្នុងទីក្រុង តូក្យូនិងហៅខ្លួនឯងថាជាអ្នកស្រឡាញ់សូត្រនោះ បានធ្វើដំណើរមកកម្ពុជាក្នុងឆ្នាំ១៩៩៥ និងបានសាកសួរពីភូមិមួយទៅភូមិមួយ រកអ្នកត្បាញសូត្រ នេះបើយោងតាមវិទ្យាស្ថានវាយនភណ្ឌប្រពៃណីខ្មែរ។
លោក Morimoto បានរកឃើញយាយៗមួយចំនួនដែលចេះត្បាញសូត្រ ហើយលោកបានបញ្ចុះបញ្ចូលពួកគេឲ្យឈប់ប្រើលក្ខណ៍គីមីជំនួសលក្ខណ៍ធម្មជាតិ។ បច្ចុប្បន្ននេះ វិទ្យាស្ថានវាយនភណ្ឌប្រពៃណីខ្មែរ បណ្តុះបណ្តាលកូនសិស្សជាច្រើន ដែលចំណាយពេលវេលារហូតដល់មួយទសវត្សរ៍រៀនសូត្រពីរបៀបរវៃសូត្រ ជ្រលក់សូត្រ និងបច្ចេកទេសត្បាញដើម្បីក្លាយជាគ្រូតម្បាញបាន។
អ្នកស្រី Bonna Neang Weinstein ដែលបានត្រឡប់ទៅប្រទេសកម្ពុជាវិញកាលពីដើមទសវត្សរ៍១៩៩០ បានមានប្រសាសន៍ថា «ឪពុករបស់ខ្ញុំគឺជាមន្ត្រីរាជការហើយជាសិល្បករនិងជាអ្នកស្រឡាញ់វប្បធម៌។ គាត់ស្គាល់មនុស្សជាច្រើន។ ខ្ញុំដឹងពីរបៀបសួរនិងរក្សាទំនាក់ទំនងជាមួយនឹងក្រុមសិល្បករនិងហត្ថករទាំងនោះ។ ខ្ញុំសួរតៗគ្នាពីមិត្តភក្តិម្នាក់ទៅមិត្តភក្តិម្នាក់»។
អ្នកស្រី Bonna Neang Weinstein បានរកឃើញគ្រូចម្លាក់ឈើម្នាក់ដែលនៅរស់រានមានជីវិតពីរបបខ្មែរក្រហម នៅពេលដែលវៀតណាមបានឈ្លានពានកម្ពុជាក្នុងឆ្នាំ១៩៧៩ ។ អ្នកស្រីបានថ្លែងថា លោកគ្រូចម្លាក់រូបនោះបានប្រមូលឈើជាច្រើនពីប្រាសាទ ផ្ទះធំ និងវត្តនានាដែលខ្មែរក្រហមបានបញ្ជាឲ្យកម្ទេចចោល ដើម្បីរក្សាទុកជាកេរដំណែល និងប្រើប្រាស់ដើម្បីបង្ហាញដល់អ្នកគ្រប់គ្នានិងសម្រាប់កូនចៅជំនាន់ក្រោយទៀត។
គ្រឿងអលង្ការនិងកន្លែងសូត្ររុំកខ្មែរធ្វើដោយដៃ (រូបពីគេហទំព័រ Khmer Art Gallery)
លោកគ្រូចម្លាក់ឈើរូបនោះបានទទួលបង្រៀនសិស្សបន្តទៀត និងប្រើប្រាស់សៀវភៅមួយក្បាលដែលមានរូបគំនូរចាស់ ដើម្បីបង្រៀនដល់ពួកគេពីវិធីសាស្ត្រឆ្លាក់រូបតាមបែបបុរាណនិងអនុវត្តដោយផ្ទាល់។ អ្នកស្រី Bonna Neang Weinstein ផ្ទាល់បានឃើញពីដំណើរការដូចគ្នានេះសម្រាប់ផលិតរូបចម្លាក់ធ្វើពីស្ពាន់ រូបគំនូរ និងចម្លាក់ផ្សេងៗទៀត។
អ្នកស្រី Bonna Neang Weinstein បាននិយាយថា «រូបចម្លាក់ធ្វើពីស្ពាន់នានាដែលយើងឧបត្ថម្ភឲ្យផលិតនៅកម្ពុជាគឺធ្វើដោយដៃ និងដំដោយញញួរដៃ និងដុតនៅក្នុងឡស្លលោហធាតុ។ យើងមិនប្រើបច្ចេកវិទ្យាទំនើបសោះតែម្តង»។
អ្នកស្រី Bonna Neang Weinstein ថ្លែងថា ការអនុវត្តទៅតាមវិធីបុរាណទាំងអស់នេះធ្វើឲ្យពលរដ្ឋខ្មែរមានទំនាក់ទំនងនឹងគ្នា។ អ្នកស្រីលើកឡើងថា «សិល្បៈ សិល្បៈសម្តែង ខ្ញុំមិនដឹងថាតើយើងអាចបង្ហាញអត្តសញ្ញាណរបស់យើងដោយមិនមានសិល្បៈសម្តែងនិងសិល្បៈទស្សនីយភាពយ៉ាងដូចម្តេចបាននោះទេ»។
ជាតិពន្ធុតន្ត្រីវិទូ លោក សំ សំអាង បានថ្លែងថា ការធ្វើឲ្យសិល្បៈខ្មែររស់រវើកឡើងវិញមានសារៈសំខាន់ណាស់ ដែលធ្វើឲ្យប្រទេសជាតិល្អរុងរឿង។ លោកបានថ្លែងថា ប្រសិនបើសិល្បៈទាំងនេះបាត់បង់ «នោះពិភពលោកហ្នឹងក៏បាត់ ក៏ខាតបង់ តែអ្នកដែលខាតបង់ជាងគេគឺយើងហ្នឹងឯងជាម្ចាស់សម្បត្តិវប្បធម៌ផ្ទាល់»៕