ខណៈដែលកម្ពុជា និងថៃកំពុងធ្លាក់ទៅក្នុងជម្លោះជ្រៅទៅៗ ក្នុងតំបន់ជិតប្រាសាទព្រះវិហារ ក្រុមអ្នកស្រាវជ្រាវយល់ថា ការអភិវឌ្ឍ និងការស្វែងយល់គ្នាឱ្យបានច្រើនជាងមុនរវាងប្រទេសជិតខាងទាំងពីរនេះនឹងជួយទប់ស្កាត់ជម្លោះនានាដែលអាចនឹងកើតឡើងនៅតាមបណ្តោយព្រំដែនក្នុងពេលអនាគត។
អ្នកស្រាវជ្រាវបានលើកឡើងថា គេគួរដកយកជម្លោះនយោបាយ និងយោធាចេញពីទំនាក់ទំនងកម្ពុជា និងថៃដើម្បីឱ្យជីវភាពពលរដ្ឋនៃប្រទេសទាំងពីរវិលមករកជីវភាពធម្មតាវិញ។
ពួកគេក៏បានស្នើឡើងផងដែរថា ការសិក្សាពីប្រវត្តិសាស្រ្តពិតដោយលុបចោលនូវភាពព្រងើយកន្តើយដែលមានក្នុងពេលកន្លងមក នឹងនាំទៅដល់ការរស់នៅដោយសុខស្រួលនៃប្រទេសទាំងពីរ។
ការលើកឡើងនេះស្របពេលដែលកម្ពុជា និងថៃកំពុងធ្លាក់ទៅក្នុងជម្លោះព្រំដែននៅត្រង់តំបន់ក្បែរប្រាសាទព្រះវិហារដែលឈានទៅដល់ការប្រយុទ្ធបង្ហូរឈាមគ្នា និងរំខានដល់ការរស់នៅរបស់ប្រជាពលរដ្ឋកម្ពុជា និងថៃនៅតំបន់នោះ។
លោក ចន ប៊ឺហ្គីស អ្នកនិពន្ធសៀវភៅស្រាវជ្រាវដែលមានចំណងជើងថា «រឿងនិទានឆ្លាក់ក្នុងផ្ទាំងសីលា» បានថ្លែងប្រាប់ដល់ក្រុមអ្នកចូលរួមស្តាប់នៅឯមូលនិធិសង្គមអាស៊ីកាលពីយប់ថ្ងៃពុធក្នុងរដ្ឋធានីវ៉ាស៊ីនតោនថា បើជម្លោះនយោបាយនៅផ្ទៃក្នុងថៃបានស្ងប់ស្ងាត់វិញ ហើយកម្ពុជាមានប្រព័ន្ធដឹកនាំត្រឹមត្រូវនោះការដោះស្រាយបញ្ហានៅតាមព្រំដែនមិនជាការលំបាកពេកទេ។ លោក ប៊ឺហ្គីស បន្តថា៖
«ប្រសិនបើប្រទេសថៃមានរដ្ឋាភិបាលដែលមានស្ថិរភាពមួយដោយមិនមានមនុស្សចេញមកដើរតវ៉ាតាមផ្លូវដោយយកហេតុផលពីការបាត់បង់ទឹកដីទៅឱ្យកម្ពុជាដើម្បីដាក់កំហុសរដ្ឋាភិបាលបច្ចុប្បន្នថា ពួកគេមិនសមដឹកនាំប្រទេស នោះគេក៏មិនចាំបាច់មានការចរចាច្រើនហើយសភាពការណ៍ក៏ស្ងប់ស្ងាត់ដែរ។ រីឯកម្ពុជាវិញប្រសិនបើគេអាចឈានទៅដល់ប្រព័ន្ធដឹកនាំរដ្ឋាភិបាលមួយដែលបើកចំហរនោះ ពួកមេដឹកនាំក៏មិនមានលេសណាមកប្រឈមមុខជាមួយប្រទេសថៃដែរ»។
លោក ចន ប៊ឺហ្គីស ក៏ធ្លាប់ធ្វើការជាអ្នកយកព័ត៌មានឱ្យកាសែតវ៉ាស៊ីនតោនប៉ុស្តិ៍ផងដែរ។ លោកបានដក់ចិត្តជាប់នឹងស្នាដៃប្រាសាទបុរាណខ្មែរ និងប្រវត្តិសាស្រ្តខ្មែរខណៈពេលចុះយកព័ត៌មានអំពីជនភៀសខ្លួនខ្មែរក្នុងឆ្នាំ១៩៧៩។
យ៉ាងណាក៏ដោយ លោក ប៊ឺហ្គីសក៏ទទួលស្គាល់ដែរថា ទំនាស់រវាងកម្ពុជា និងថៃមានលក្ខណៈស៊ីជម្រៅជាងបញ្ហាទាំងនេះគឺរហូតទៅដល់កត្តាប្រវត្តិសាស្រ្តរវាងប្រទេសទាំងពីរដែលតម្រូវឱ្យមានការសិក្សាច្បាស់លាស់។ លោកសម្តែងក្តីសង្ឃឹមថា ក្នុងរយៈពេលយូរ គឺការអប់រំពីប្រវត្តិសាស្រ្តពិតដល់ក្មេងជំនាន់ក្រោយក៏ជាការជួយបន្ធូរបន្ថយការយល់ច្រឡំលើគ្នាផងដែរ។ ក្នុងនោះរួមមានការសិក្សាសម្រាប់សិស្សានុសិស្សថៃអំពីប្រវត្តិប្រាសាទអង្គរវត្ត និងសម្រាប់កម្ពុជាគឺពីជំនឿសាសនាដែលខ្លួនបានយកមកពីប្រទេសជិតខាងជាដើម។ លោក បន្តទៀតថា៖
«ខ្ញុំមានការស្លុតចិត្តបន្តិច ដែលឃើញថាភាគីទាំងពីរមិនយល់ដឹងពីគ្នាទៅវិញទៅមកដូចនេះ។ ក្រៅតែពីសង្គ្រាមដែលគេគ្រប់គ្នាបានដឹង គឺការយល់ដឹងពីគ្នាទៅវិញទៅមកស្ទើរតែកម្រិតសូន្យ»។
លោក សាស្រ្តាចារ្យ ធីទីណាន ពុងស៊ុធីរ៉ាក់ (Thitinan Pongsudhirak) នៃសាកលវិទ្យាល័យជូឡាឡុងកន ដែលបានចូលរួមក្នុងកម្មវិធីពិភាក្សានោះបានយល់ស្របហើយបានបញ្ជាក់ថា បញ្ហាប្រឈមរយៈពេលវែងដែលប្រទេសទាំងពីរត្រូវជួបប្រទះនោះគឺរួមមានការរៀបចំឡើងវិញនូវឯកសារសិក្សាប្រវត្តិសាស្រ្តផងដែរ និងការណ៍ដែលលុបចោលនូវការដក់គំនិតអគតិរវាងគ្នាទៅវិញទៅមក។ លោក សាស្រ្តាចារ្យ ពុងស៊ុធីរ៉ាក់ ក៏បានទទួលស្គាល់ថា ប្រជាពលរដ្ឋនៃប្រទេសទាំងពីរជាពិសេសអ្នកនៅសងខាងព្រំដែនមានការរស់នៅតាមធម្មតាក្នុងកម្រិតជីវភាពប្រចាំថ្ងៃប្រសិនបើគ្មានការចូលពាក់ព័ន្ធពីកត្តាខាងក្រៅ និងធ្វើឱ្យវាក្លាយជារឿងនយោបាយ។ លោកបន្តថា៖
«បើយើងយករដ្ឋាភិបាល និងកងទ័ពទាំងនោះចេញ យើងឃើញថាប្រជាពលរដ្ឋក្នុងតំបន់នោះ គឺអត់មានបញ្ហាអ្វីទេ។ ពួកគេដោះដូរទំនិញគ្នាតាំងពីឆ្នាំ១៩៦២ ដល់ឆ្នាំ២០០៨ ដោយគ្មានបញ្ហាអ្វីទាំងអស់ ហើយជាការណ៍ពិតទៅទៀតគឺប្រជាពលរដ្ឋថៃ កម្ពុជា និងទេសចរបរទេសអាចទៅទស្សនាប្រាសាទនោះបាន»។
ជម្លោះកម្ពុជា និងថៃបានរីកធំឡើងបន្តិចម្តងៗក្រោយពីអង្គការយូណេស្កូបានទទួលស្គាល់ប្រាសាទព្រះវិហារកាលពីខែកក្កដាឆ្នាំ២០០៨ថា ជាសម្បត្តិបេតិកភណ្ឌពិភពលោក។ ថៃអះអាងថា ដីនៅជាប់ប្រាសាទជារបស់ខ្លួន ហើយទាមទារដាក់គម្រោងគ្រប់គ្រងអភិវឌ្ឍន៍រួមគ្នាជាមួយកម្ពុជាហើយចលនាជាតិនិយមថៃដឹកនាំដោយក្រុមសម្ព័ន្ធភាពប្រជារាស្រ្តដើម្បីលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យបានបំផុសឱ្យមានការខឹងសម្បារនឹងរដ្ឋាភិបាលហើយបានទម្លាក់ចោលរដ្ឋាភិបាលមុនៗដែលឈានទៅមានការចែកជាក្រុមការពាររដ្ឋាភិបាលនិងក្រុមប្រឆាំង។
លោក ពុងស៊ុធីរ៉ាក់ បានបញ្ជាក់ថា កម្ពុជាគ្រាន់តែជា«កូនអុក»មួយនៃជម្លោះនយោបាយផ្ទៃក្នុងរបស់ថៃប៉ុណ្ណោះហើយវាជា«កម្មពារ»របស់លោកនាយករដ្ឋមន្រ្តី ថៃអាភីស៊ីតវិចាជីវ៉ាដែលបានលេងក្នុងនយោបាយរបស់ក្រុមសម្ព័ន្ធភាពប្រជារាស្រ្តដើម្បីលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យដែលខិតខំបំផុសគោលគំនិតជាតិនិយមជ្រុលព្រោះពេលឥឡូវនេះពួកគេក៏កំពុងរកលេសទម្លាក់លោកនាយករដ្ឋមន្រ្តីរូបនេះដែលពួកគេធ្លាប់គាំទ្រ។ លោក ពុងស៊ុធីរ៉ាក់ បញ្ជាក់ថា៖
«យើងក៏ត្រូវយល់ផងដែរថា វិបត្តិនយោបាយផ្ទៃក្នុងដែលមានដូចជាប្រទេសថៃគឺផ្តល់នូវនិន្នាការមួយដាក់ការស្តីបន្ទោសទៅលើអ្វីមួយផ្សេង ឬក៏ទៅលើអ្នកខាងក្រៅ ហើយគេក៏ឈានទៅរកស្មារតីជាតិនិយម ហើយកេងប្រវ័ញ្ញពីមនោសញ្ចេតនាជាតិនិយមដោយស្តីបន្ទោសអ្នកដទៃ។ ដូច្នេះនេះគឺជាអ្វីដែលយើងអាចយល់បានថាហេតុអ្វី បានជាជម្លោះ នេះកាន់តែធ្ងន់ទៅៗ»។
លោក កឹម សុស អ្នកវិភាគឯករាជ្យមួយ ដែលជាវាគ្មិនមួយរូបក្នុងកម្មវិធីពិភាក្សានោះដែរបានយល់ស្រប ហើយបន្ថែមថា ការណ៍ដែលនាំឱ្យមានផ្ទុះអាវុធកន្លងមក និងការអូសបន្លាយជម្លោះនេះគឺមកពីភាគីទាំងពីរមិនបានអត់ធ្មត់គ្រប់គ្រាន់ ឬក៏ប្រើប្រាស់យន្តការច្បាប់ និងគតិបណ្ឌិតក្នុងការដោះស្រាយជម្លោះនោះទេ។ លោក កឹម សុស បន្តថា៖
«អ្វីដែលខ្ញុំមើលឃើញគឺខ្ញុំអាចសង្ខេបមកត្រឹមពាក្យពីរបីម៉ាត់ នោះគឺមានការប្រើប្រាស់អារម្មណ៍ ការប្រើប្រាស់សាច់ដុំ គឺមិនមែនគំនិតប្រាជ្ញាច្រើនប៉ុន្មានទេ មិនមានយន្តការច្បាប់ច្រើនដើម្បី ដោះស្រាយបញ្ហាទេ»។
ក្រុមអ្នកស្រាវជ្រាវក៏ឯកភាពដែរថាការងាកមកកែប្រែការយល់ខុសឆ្គងពីគ្នាទៅវិញទៅមកនៃប្រជាពលរដ្ឋប្រទេសទាំងពីរនឹងមិនអាចធ្វើបានក្នុងពេលឆាប់ៗនេះទេគឺត្រូវចំណាយពេលយូរទៅទៀត ហើយគេមិនគួរយកប្រាសាទនានាមកធ្វើជាលេសក្នុងការឈ្លោះគ្នាទេតែគួរតែយកវាជាកន្លែងអប់រំពីប្រវត្តិសាស្រ្ត និងអាចឱ្យទេសចរមកទស្សនាដើម្បីស្ងើចសរសើរពីការចេះយោគយល់និងរួមរស់ជាមួយគ្នាដោយភាពសុខសាន្ត៕
