រយៈពេល២២ឆ្នាំ ក្រោយការប្រកាសរដ្ឋធម្មនុញ្ញ ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរបន្តរងទុក្ខសោកពីវិបតិ្តដីធ្លី និងការរឹតត្បិតសិទ្ធិសេរីភាព ដោយសាររាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា និងអ្នកនយោបាយខ្មែរមិនបានប្រតិបត្តិទៅតាមច្បាប់កំពូលរបស់រដ្ឋនេះទេ។ សកម្មជនសិទ្ធិមនុស្ស អ្នកវិភាគសង្គម និងនយោបាយខ្មែរយល់ឃើញថា ការមិនប្រកាន់ខ្ជាប់ចំពោះការគោរពរដ្ឋម្មនុញ្ញនេះបានធ្វើឲ្យពលរដ្ឋខ្មែរពិបាករំដោះខ្លួនចេញពីចំណងទំនាស់ដីធ្លី។ យ៉ាងណាក៏ដោយ លោកនាយករដ្ឋមន្ត្រី ហ៊ុន សែន ថ្លែងថា កម្ពុជាទទួលបាននូវវឌ្ឍនភាពសេដ្ឋកិច្ចក្នុងរយៈពេលជាង១០ឆ្នាំមកនេះ។
ថ្ងៃទី២៤កញ្ញាកន្លងទៅនេះគឺជាថ្ងៃប្រកាសសារជាថ្មីនូវរដ្ឋធម្មនុញ្ញប្រទេសកម្ពុជា បន្ទាប់ពីប្រទេសដែលងើបពីសង្គ្រាមមួយនេះទទួលបានការជួយជ្រោមជ្រែងពីសហគមន៍អន្តរជាតិក្នុងការកសាងប្រទេសឡើងវិញកាលពីជាង២០ឆ្នាំមុន។
ការប្រកាសរដ្ឋធម្មនុញ្ញនៅថ្ងៃទី២៤ខែកញ្ញានោះ ត្រូវបានធ្វើឡើងក្រោយការចុះសន្ធិសញ្ញាសន្តិភាពទីក្រុងប៉ារីសថ្ងៃ២៣ ខែតុលាឆ្នាំ១៩៩១ ដែលនាំទៅដល់ការរៀបចំការបោះឆ្នោតដោយអាជ្ញាធរបណ្តោះអាសន្ននៃអ.ស.ប.នៅប្រទេសកម្ពុជា (U.N. Transitional Authority in Cambodia) ហៅកាត់ថា អ៊ុនតាក់នៅឆ្នាំ១៩៩៣។
នៅក្រោយការបោះឆ្នោតនាខែឧសភាឆ្នាំ១៩៩៣ រដ្ឋធម្មនុញ្ញនៃប្រទេសកម្ពុជាត្រូវបានអនុម័តដោយសភាជាតិនៅក្នុងខែកញ្ញាឆ្នាំ១៩៩៣ បន្ទាប់ពីមានការប្រទាញប្រទង់ដណ្តើមអំណាចគ្នារវាងលោកនាយករដ្ឋមន្ត្រី ហ៊ុន សែន និងព្រះអង្គម្ចាស់នរោត្តមរណឫទ្ធិ នាគ្រានោះដែលនៅទីបញ្ចប់មានការសម្របសម្រួលគ្នាបង្កើតសហនាយករដ្ឋមន្ត្រីទី១ និងសហនាយករដ្ឋមន្ត្រីទី២ ដែលជាប្រព័ន្ធបែងចែកអំណាចចម្លែកខុសគេ។ ទីបំផុតប្រព័ន្ធបែងចែកអំណាចចម្លែកនេះត្រូវអន្តរាយដោយរដ្ឋប្រហារនៅឆ្នាំ១៩៩៧ ដឹកនាំដោយលោក ហ៊ុន សែន ដែលជាសហនាយករដ្ឋមន្ត្រីទី២។
គិតចាប់តាំងពីការប្រកាសរដ្ឋធម្មនុញ្ញនោះមកទល់នឹងពេលនេះ គឺមានរយៈពេល២២ឆ្នាំហើយ តែសកម្មជនសិទ្ធិមនុស្ស អ្នកច្បាប់អន្តរជាតិ ហើយនិងក្រុមអ្នកវិភាគសង្គម និងនយោបាយខ្មែរសង្កេតឃើញថា ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរកំពុងក្លាយជាជនរងគ្រោះដោយសារការរំលោភបំពានរដ្ឋធម្មនុញ្ញពីសំណាក់រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា និងអ្នកនយោបាយខ្មែរ។
ការបំពានទាំងនោះ រួមមានការប្រើកម្លាំងគាបសង្កត់ប្រជាពលរដ្ឋឲ្យចេញពីដីធ្លី និងផ្ទះសម្បែងរបស់ពួកគេ និងការបង្កើតច្បាប់សម្រាប់គ្រប់គ្រងប្រព័ន្ធតុលាការ និងរឹតបន្តឹងសិទ្ធិសេរីភាពក្នុងការតស៊ូតវ៉ាបញ្ចេញមតិដោយអហិង្សា។
ចុងក្រោយនេះ សកម្មភាពរបស់អាជ្ញាធរក្នុងការចាប់ និងបញ្ជូនតំណាងប្រជាពលរដ្ឋដែលមានទំនាស់ដីធ្លីទៅកាន់តុលាការនៅតែបន្តកើតមាន។ ជាឧទាហរណ៍ជាក់ស្តែង តំណាងប្រជាពលរដ្ឋពីររូបនៅក្នុងខេត្តកំពតត្រូវបានចាប់បញ្ជូនទៅកាន់តុលាការ ដោយសារការតវ៉ារបស់ពួកគេ ដែលបានធ្វើឡើងនៅក្នុងទីក្រុងភ្នំពេញ កាលពីដើមខែកញ្ញានេះ។ ក្រោយមកពួកគេត្រូវបានដោះលែងពីពន្ធនាគារវិញ តែមិនទាន់មានដំណោះស្រាយសម្រាប់វិវាទដីធ្លីរបស់ពួកគេនៅឡើយទេ។
លោក អំ សំអាត ប្រធានបច្ចេកទេសស៊ើបអង្កេតនៃអង្គការការពារសិទ្ធិមនុស្សលីកាដូ បានឲ្យដឹងថា រដ្ឋធម្មនុញ្ញកម្ពុជាបាននិយាយច្បាស់ពីការធានាកម្មសិទ្ធិដីធ្លីរបស់ប្រជាពលរដ្ឋ ដើម្បីបញ្ចៀសនូវវិវាទដែលនាំដល់ការបណ្តេញចេញ និងការចាប់ដាក់ពន្ធនាគារនេះ។ លោកបានពន្យល់ពីការអនុវត្តផ្ទុយពីច្បាប់រដ្ឋធម្មនុញ្ញយ៉ាងដូច្នេះថា៖
«ប៉ុន្តែកន្លងមក យើងឃើញថា ការអនុវត្តច្បាប់ហ្នឹង វាមិនទាន់គោរពទៅតាមរដ្ឋធម្មនុញ្ញទេ ជាពិសេសរាជរដ្ឋាភិបាលត្រូវការអភិវឌ្ឍ។ អញ្ចឹងការដោះស្រាយចំពោះប្រជាពលរដ្ឋហ្នឹង វាមិនទាន់បានទទួលនូវសំណងសមរម្យ និងយុត្តិធម៌សម្រាប់ពួកគាត់ ដែលពួកគាត់អាចទទួលយកបានទេ។ អញ្ចឹងយើងបានឃើញថា ប្រជាពលរដ្ឋមួយចំនួនត្រូវបានរងការបណ្តេញចេញដោយបញ្ហាដីធ្លី។ ប្រជាពលរដ្ឋមួយចំនួនទៀតត្រូវបានគេចាប់ដាក់ក្នុងពន្ធនាគារ ដោយសារតែគាត់ការពារកម្មសិទ្ធិដីធ្លីរបស់ពួកគាត់»។
មាត្រា៤៤នៃរដ្ឋធម្មនុញ្ញកម្ពុជាចែងថា៖
«ជនណាក៏ដោយ ទោះជាបុគ្គលក្តី ជាសមូហភាពក្តី មានសិទ្ធិជាម្ចាស់កម្មសិទ្ធិ។ មានតែរូបវន្តបុគ្គល ឬនីតិបុគ្គលដែលមានសញ្ជាតិជាខ្មែរទេ ទើបមានសិទ្ធិជាម្ចាស់កម្មសិទ្ធិលើដីធ្លី។ កម្មសិទ្ធិឯកជនស្របច្បាប់ស្ថិតនៅក្រោមការគាំពារនៃច្បាប់។ ការដកហូតកម្មសិទ្ធិអំពីជនណាមួយអាចនឹងធ្វើបាន លុះត្រាតែប្រយោជន៍សាធារណៈតម្រូវឲ្យធ្វើ និងក្នុងករណីដែលច្បាប់បានបញ្ញតិ្តទុក ហើយត្រូវផ្តល់សំណងជាមុន ដោយសមរម្យ និងយុត្តធម៌»។
របាយការណ៍ ដែលបានចេញផ្សាយដោយវេទិកានៃអង្គការមិនមែនរដ្ឋាភិបាលស្តីពីកម្ពុជា ហៅកាត់ថា NGO Forum ចេញកាលពីថ្ងៃទី២២ ខែកញ្ញាកន្លងទៅនេះ បានរកឃើញថា ប្រជាជនជាង១៧០.០០០គ្រួសារទូទាំងប្រទេសបានទទួលរងផលប៉ះពាល់ពីទំនាស់ដីធ្លីនាឆ្នាំ២០១៤ ដែលធ្វើឲ្យជីវភាពប្រជាពលរដ្ឋទាំងនោះវិលទៅរកភាពក្រីក្រឡើងវិញ។
របាយការណ៍នេះឲ្យដឹងទៀតថា បើទោះជាចំនួនវិវាទដីធ្លីក្នុងឆ្នាំ២០១៤មានចំនួនទាបជាងឆ្នាំកន្លងទៅក៏ដោយ ក៏រាជធានីភ្នំពេញនៅតែជាកន្លែងដែលមានវិវាទដីធ្លីខ្ពស់ជាងគេ ហើយខេត្តរតនគីរីស្ថិតក្នុងលំដាប់ថ្នាក់ទី២។ ក្នុងនោះមូលហេតុចម្បងនៃវិវាទដីធ្លីគឺសម្បទានដីសេដ្ឋកិច្ច ដែលមានទំហំប្រមាណជា៣១%នៃដីទំនាស់សរុប។
លោក អំ សំអាត យល់ស្របថា ការផ្តល់ដីសម្បទានសេដ្ឋកិច្ចនេះគឺជាឫសគល់មួយផ្នែកធំនៃវិវាទដីធ្លី ដោយសាររដ្ឋាភិបាលបានបំពានច្បាប់ភូមិបាលឆ្នាំ២០០១ ដោយបានផ្តល់ជូនដីសម្បទានលើសពីទំហំ១ម៉ឺនហិកតាដល់ក្រុមហ៊ុនមួយ។ លោកថា ច្បាប់ភូមិបាលតម្រូវឲ្យរដ្ឋាភិបាលផ្តល់ដីជូនក្រុមហ៊ុនក្នុងចំនួនអតិបរិមាត្រឹមតែ១ម៉ឺនហិកតាប៉ុណ្ណោះ។
ការបែងចែកដីធ្លីនេះបានបង្កឲ្យមេដឹកនាំគណបក្សកាន់អំណាច និងគណបក្សប្រឆាំងនិយាយវាយប្រហារគ្នា ដោយមេដឹកនាំគណបក្សកាន់អំណាចចោទថា ក្រុមគណបក្សប្រឆាំងចង់បង្កើតទំនាស់វណ្ណៈ នៅក្នុងការបែងចែកដីធ្លីដែលអាចនាំទៅរកការកើតឡើងនៃសង្គ្រាម ខណៈដែលលោក សម រង្សី មេដឹកនាំគណបក្សប្រឆាំងនិយាយថា រដ្ឋាភិបាលអនាគតរបស់បក្សប្រឆាំងពុំមានចេតនារឹបអូសដីខុសច្បាប់ពីអ្នកមានផ្តល់ជូនអ្នកក្រនោះឡើយ។
ថ្លែងនៅក្នុងពិធីបិទសន្និបាតមួយស្តីពីវិស័យទេសចរណ៍ដែលធ្វើឡើងកាលពីសប្តាហ៍មុន លោកនាយករដ្ឋមន្រ្តី ហ៊ុន សែន ប្រធានគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា ដែលជាគណបក្សកាន់អំណាច បាននិយាយថា ការឃោសនានយោបាយរបស់ក្រុមគណបក្សប្រឆាំងអំពីការប៉ុនប៉ងបែងចែកដីធ្លីរវាងអ្នកមាន និងក្រនោះគឺជាការរើសអើងវណ្ណៈ។
«ម៉្ងៃៗឃើញតែដើរទៅ ទាល់តែបោះឆ្នោតឲ្យគេ បានវាដោះស្រាយនេះ ដោះស្រាយនោះ។ ក៏ខ្ញុំសូមហ៊ាននិយាយ អស់លោកនៅទីនេះ សុទ្ធតែសត្រូវរបស់ពួកគេ។ អញ្ចឹងតើអាហ្នឹងសុខទេ អាហ្នឹង! អស់លោកអ្នកឧកញ៉ាសុទ្ធគេជាសត្រូវវណ្ណៈ។ គេនឹងរឹបអូសអ្ហាអូតែលហ្នឹងឲ្យទៅអ្នកក្រ»។
លោកនាយករដ្ឋមន្ត្រីបន្តថា ការរើសអើងនេះនឹងបង្កឲ្យកើតជាសង្គ្រាម។
«អញ្ចឹងតើវាសុខទេ? ដែលខ្ញុំនិយាយ វានឹងកើតសង្គ្រាមនោះ មិនមែនគ្មានហេតុផលទេ ព្រោះដោយសារចំណុចពីរដែលត្រូវលើកមកនិយាយ៖ ចំណុចទីមួយគឺចាត់ទុកអ្នកមានជាសត្រូវរបស់គេទៅហើយ។ ចំណុចទីពីរយកប្រទេសជិតខាងជាសត្រូវទៅហើយ។ អញ្ចឹងរឿងអីវាមិនកើតសង្គ្រាម?»
ជាការឆ្លើយតប លោក សម រង្ស៊ី ប្រធានគណបក្សសង្គ្រោះជាតិ មានប្រសាសន៍ប្រាប់ទៅកាន់អ្នកគាំទ្ររបស់គណបក្សប្រឆាំងនៅឯស្រុកបាធាយ ខេត្តកំពង់ចាម កាលពីពីរថ្ងៃមុនថា៖
«គណបក្សសង្គ្រោះជាតិនឹងដោះស្រាយបញ្ហា និងផ្តល់យុត្តិធម៌ជូនជនរងគ្រោះ និងប្រមូលដីដែលពួកក្រុមហ៊ុន ពួកឧកញ៉ាបានលួចប្លន់ពីប្រជារាស្រ្ត យកទៅប្រគល់សងម្ចាស់ដើម។ ម្ចាស់ពិតគឺប្រជារាស្រ្តខ្មែរ»។
មេដឹកនាំគណបក្សប្រឆាំងរូបនេះថ្លែងថា សង្គ្រាមក៏នឹងពុំកើតឡើងបានដែរ ខណៈដែលគណបក្សប្រឆាំងពុំបានយកប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរជាសត្រូវនោះ។
«ទីមួយយើងអត់ចាត់ទុកខ្មែរណាជាសត្រូវទេ។ នេះជាគោលការណ៍គណបក្សសង្គ្រោះជាតិ។ ដូច្នេះបើយើងអត់មានចាត់ទុកនរណាជាសត្រូវ យើងអត់មានសត្រូវ។ បើអត់មានសត្រូវ ក៏មិនអាចមានសង្គ្រាមដែរ បងប្អូនមិនអញ្ចឹង? ទៅធ្វើសង្គ្រាមជាមួយនរណា បើអត់មានសត្រូវ»។
ប្រតិកម្មរបស់អ្នកនយោបាយវ័យចំណាស់ទំាងពីរកើតមានមុន និងក្រោយការប្រារព្ធពិធីនៃការប្រកាសរដ្ឋធម្មនុញ្ញសារជាថ្មីនៅថ្ងៃទី២៤ ខែកញ្ញាកន្លងទៅនេះ។
ការបែងចែកដីធ្លី និងការជួលដីទៅឲ្យក្រុមហ៊ុនឯកជនដោយមិនបានផ្អែកទៅតាមច្បាប់រដ្ឋធម្មនុញ្ញ និងច្បាប់ដែលស្របនឹងធម្មនុញ្ញនេះ ទំនងជាបន្សល់ទុកនូវផលវិបាកស្មុគស្មាញក្នុងការដោះស្រាយវិវាទដ៏រ៉ាំរ៉ៃនេះ។ របាយការណ៍របស់អង្គការអន្តរជាតិមួយបានឲ្យដឹងថា ពលរដ្ឋខ្មែររាប់ម៉ឺននាក់កំពុងរងគ្រោះដោយសារការរំលោភបំពានកម្មសិទ្ធិដីធ្លី។
របាយការណ៍របស់អង្គការសហព័ន្ធអន្តរជាតិដើម្បីសិទ្ធិមនុស្ស ដែលចេញផ្សាយកាលពីចុងខែកក្កដា បានឲ្យដឹងថា ចាប់តាំងពីខែមករា ឆ្នាំ២០១៤មកទល់នឹងដំណាច់ខែមិនាឆ្នាំ២០១៥ មានប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរមានចំនួន៦០.០០០នាក់ហើយបានក្លាយជាជនរងគ្រោះ ដោយសារគោលនយោបាយរដ្ឋាភិបាលទាក់ទងនឹងការដណ្តើមកាន់កាប់ដីធ្លី។
លោក អ៊ូ វីរៈ ប្រធានវេទិកាអនាគតដែលជាមជ្ឈមណ្ឌលស្រាវជ្រាវគោលនយោបាយក្នុងស្រុក ថ្លែងថា ច្បាប់រដ្ឋធម្មនុញ្ញនៃប្រទេសកម្ពុជា បានការពារសិទ្ធិគ្រប់យ៉ាងរបស់ពលរដ្ឋខ្មែរក្នុងការធ្វើជាម្ចាស់កម្មសិទ្ធិដីធ្លីរបស់ពួកគេ តែអ្នកនយោបាយខ្មែរមកពីគណបក្សធំៗទាំងពីរពុំបានបង្ហាញឆន្ទៈគោរពឲ្យខ្ជាប់ខ្ជួនតាមច្បាប់កំពូលរបស់រដ្ឋនេះទេ។
លោកបញ្ជាក់ថា គណបក្សប្រឆាំងនៅប្រកាន់គំនិតថា កម្ពុជាកំពុងស្ថិតក្នុងដំណាក់កាលអន្តរកាលនៅឡើយ ដូច្នេះការគោរពរដ្ឋធម្មនុញ្ញមិនត្រូវបានធ្វើឡើងដោយពេញលេញឡើយ នៅគ្រាដែលគណបក្សកាន់អំណាចដឹងច្បាស់ថា ប្រសិនបើលើកតម្កើងច្បាប់រដ្ឋធម្មនុញ្ញ នោះរដ្ឋាភិបាលមិនអាចធ្វើអ្វីបានតាមតែអំពើចិត្តបាននោះទេ។
«ដោយសារអញ្ចឹងហើយ យើងមើលមើ ទាក់ទងរឿងរំលោភដីធ្លី ទាក់ទងរឿងសិទ្ធិដើរហើរ សិទ្ធិសេរីភាពបញ្ចេញមតិ ទាក់ទងរឿងបញ្ហាផ្សេងទៀតហ្នឹង គឺគាត់មិនសូវចង់លើកមក ព្រោះអី បើលើកមក គាត់ត្រូវមានកាតព្វកិច្ចក្នុងការការពារផលប្រយោជន៍និងសិទ្ធិរបស់ប្រជាពលរដ្ឋហ្នឹង។ ហើយដោយសារអញ្ចឹងហើយបានជាគាត់អត់សូវបានលើកឡើង ដើម្បីគាត់ធ្វើអីស្រេចតែចិត្តបាន។ ហើយដោយសារអញ្ចឹងទៅ រដ្ឋធម្មនុញ្ញយើងមកដល់ជាង២២ឆ្នាំនេះ គឺមិនសូវមានការយកចិត្តទុកដាក់ទេ។ ជាទូទៅ ការយកចិត្តទុកដាក់លើរដ្ឋធម្មនុញ្ញ និងជំរុញឲ្យមានស្មារតីធម្មនុញ្ញនិយម គឺជារឿងមួយល្អសម្រាប់ប្រជាធិបតេយ្យរឹងមាំ ហើយនិងល្អសម្រាប់ប្រទេសកម្ពុជាផងដែរ»។
ទោះបីជាយ៉ាងណាក៏ដោយ លោកនាយករដ្ឋមន្ត្រី ហ៊ុន សែន ដែលបានដឹកនាំប្រទេសកម្ពុជាក្រោមដំបូលច្បាប់រដ្ឋធម្មនុញ្ញជាង២០ឆ្នាំមកនេះ បានថ្លែងពីការរីកចម្រើនក្នុងប្រទេសកម្ពុជាប្រាប់ដល់សន្និសីទកំពូលរបស់អង្គការសហប្រជាជាតិស្តីពីការអភិវឌ្ឍក្រោយឆ្នាំ២០១៥ កាលពីពេលថ្មីៗនេះ។ លោកបញ្ជាក់ប្រាប់អង្គសនិ្នសីទកំពូលថា កម្ពុជារក្សាបានសន្តិភាពពេញលេញ ស្ថិរភាពនយោបាយរឹងមាំ និងសន្តិសុខល្អប្រសើរ ជាហេតុនាំឲ្យកម្ពុជាទទួលបានកំណើនសេដ្ឋកិច្ចជាមធ្យម៧,៧ភាគរយក្នុងរយៈពេលជាងពីរទស្សវត្សរ៍មកនេះ៕
