កំណត់និពន្ធ៖ ខ្សែភាពយន្តឯកសារដែលមានចំណងជើងថា “Angkor Awakens: A Portrait of Cambodia” ដែលជាភាសាខ្មែរថា៖ «អង្គរភ្ញាក់ឡើង៖ ទិដ្ឋភាពនៃប្រទេសកម្ពុជា» ជាខ្សែភាពយន្តរំជួលចិត្ត ដែលរៀបរាប់អំពីដំណើរប្រវត្តិរបស់ប្រទេសកម្ពុជាតាំងពីសម័យបុរាណកាលរហូតមកទល់នឹងសម័យបច្ចុប្បន្នកាល និងផ្ដោតជាពិសេសលើប្រទេសកម្ពុជាសម័យទំនើប ដែលជាសម័យដែលប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរប្រឹងប្រែងដើម្បីបំភ្លេចរបបខ្មៅងងឹតរបស់ពួកខ្មែរក្រហម។ ភាពយន្តនេះត្រូវបានដឹកនាំ និងផលិតដោយលោក Robert H. Lieberman ដែលជាអ្នកនិពន្ធប្រលោមលោក អ្នកថតខ្សែភាពយន្ត និងជាសាស្ត្រាចារ្យមួយរូបនៃមហាវិទ្យាល័យរូបវិទ្យានៅសាកលវិទ្យាល័យ Cornell សហរដ្ឋអាមេរិក។ ភាពយន្តឯកសារដែលបានចេញផ្សាយកាលពីឆ្នាំ ២០១៦ នេះ មានគោលបំណងចង់ឲ្យទស្សនិកជនមានការចាប់អារម្មណ៍លើប្រទេសកម្ពុជា។ ខ្សែភាពយន្តនេះបានផ្ដល់ឱកាសឲ្យមនុស្សគ្រប់ស្រទាប់វណ្ណៈ បញ្ចេញមតិយោបល់ចំពោះសង្គម និងអនាគតរបស់ប្រទេសកម្ពុជា។ នាពេលថ្មីៗនេះ លោក Lieberman បានផ្ដល់កិច្ចសម្ភាសន៍ដល់លោក ភី សុភាដា នៃ VOA ខ្មែរ អំពីខ្សែភាពយន្តនេះ និងអំពីដំណើរវិវត្តន៍របស់ស្ថានការណ៍នយោបាយនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជានាពេលបច្ចុប្បន្ន។ តទៅនេះគឺជាខ្លឹមសារទាំងស្រុងនៃបទសម្ភាសន៍នេះជាភាសាខ្មែរ៖
VOA៖ លោកបានប្រើឃ្លា "Angkor Awakens” ដែលភាសាខ្មែរមានន័យថា «អង្គរភ្ញាក់ឡើង» ជាចំណងជើងរបស់ភាពយន្តឯកសាររបស់លោក។ ហេតុអ្វីបានជាលោកប្រើឃ្លានេះ?
លោក Lieberman៖ ខ្ញុំគិតថា ប្រទេសកម្ពុជាបានងើបចេញពីសម័យកាលដ៏ខ្មៅងងឹតមួយ ដែលការពិត មានន័យថា ប្រទេសកម្ពុជាបានភ្ញាក់ឡើងពីរបបប៉ុលពត។ ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរ ជាពិសេសយុវជនក្មេងៗកំពុងតែភ្ញាក់ឡើងហើយ។ ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរវ័យចំណាស់ ឬអ្នកដែលបានឆ្លងកាត់របបខ្មែរក្រហមមានការភ័យខ្លាច និងបាក់ស្បាត។ រីឯយុវជនក្មេងៗវិញកំពុងភ្ញាក់ឡើងហើយ។ ខ្ញុំគិតថា ពួកគេកាន់តែសកម្មក្នុងរឿងនយោបាយ ក្នុងចំណោមរឿងផ្សេងៗទៀត ហើយពួកគេមានសុទិដ្ឋិនិយមច្រើនជាងឪពុកម្ដាយរបស់ពួកគេ។
VOA៖ តើពួកគេមានសុទិដ្ឋិនិយមលើរឿងអ្វី?
លោក Lieberman៖ ពួកគេមានសុទិដ្ឋិនិយមលើអនាគត និងអាជីពរបស់ពួកគេ។ នេះជាទស្សនៈផ្ទាល់ខ្លួនរបស់ខ្ញុំ បន្ទាប់ពីបានរស់នៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជាអស់រយៈពេល ៤ ឆ្នាំមក។ ខ្ញុំគិតថា ប្រទេសកម្ពុជាកំពុងស្ថិតក្នុងដំណាក់កាលផ្លាស់ប្ដូរសំខាន់មួយ។ ខ្ញុំបានផលិតខ្សែភាពយន្តឯកសារមួយដែលមានចំណងជើងថា "They Call it Myanmar” ដោយបានសម្ភាសន៍ជាមួយនឹងលោកស្រី Aung San Suu Kyi នៅក្នុងប្រទេសមីយ៉ាន់ម៉ា ហើយនៅពេលនោះ ប្រទេសមីយ៉ាន់ម៉ាជាប្រទេសឯកោ។ មានជនជាតិអាមេរិកាំងតិចតួចប៉ុណ្ណោះនៅក្នុងប្រទេសមីយ៉ាន់ម៉ានៅពេលនោះ។ ប្រជាពលរដ្ឋមីយ៉ាន់ម៉ាសួរខ្ញុំថា «តើពួកគេអាចធ្វើអ្វី?» «តើពួកគេអាចផ្លាស់ប្ដូរសង្គមតាមរបៀបណា?» ហើយខ្ញុំបានឆ្លើយថា ខ្ញុំមិនមានចម្លើយចំពោះសំណួរទាំងនេះទេ។ ប៉ុន្តែ នៅពេលនោះការផ្លាស់ប្ដូរបានកើតឡើងយ៉ាងឆាប់រហ័សដែលមិនគួរឲ្យជឿ។
ខ្ញុំគិតថា ប្រទេសកម្ពុជាកំពុងស្ថិតក្នុងដំណាក់កាលផ្លាស់ប្ដូរសំខាន់មួយ។ នេះជាការបញ្ជាក់របស់មនុស្សម្នាក់នៅក្នុងភាពយន្តឯកសារនេះ។ កត្តាប្រជាសាស្ត្រនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជាបានប្រែប្រួលហើយ។ ខ្ញុំគិតថា ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរវ័យក្មេងចំនួន ៧៥ ភាគរយ កើតក្រោយសម័យខ្មែរក្រហម។ យើងឃើញមានយុវជនក្មេងៗជាច្រើននាពេលបច្ចុប្បន្ននេះ ដែលនេះជាការប្រែប្រួលខ្លាំងបំផុតនៃកត្តាប្រជាសាស្ត្រ។ មុខមាត់របស់ប្រទេសកម្ពុជាកំពុងតែផ្លាស់ប្ដូរហើយ ហើយនេះជាអ្វីដែលយើងផ្ដោតលើនៅក្នុងខ្សែភាពយន្តឯកសារនេះ។
VOA៖ អញ្ចឹងចំណុចហ្នឹងជាគោលបំណងរបស់ខ្សែភាពយន្តឯកសារនេះមែនទេ?
លោក Lieberman៖ ភាពយន្តឯកសារនេះមានគោលបំណងជាច្រើន ដូចជាគោលបំណងអត្តនោម័តិរបស់ខ្លួនខ្ញុំផ្ទាល់ ក៏ដូចជាគោលបំណងធំៗផ្សេងៗទៀតផងដែរ។ វាពិតជាមានការលំបាកណាស់ក្នុងការឆ្លើយសំណួរដូចនេះ ប៉ុន្តែខ្ញុំគិតថា គោលបំណងមួយក្នុងចំណោមនោះ គឺទាញចំណាប់អារម្មណ៍របស់ពួកបស្ចិមប្រទេសឲ្យផ្ដោតលើប្រទេសកម្ពុជា។ គេមិនស្គាល់ពីប្រទេសកម្ពុជានោះទេ។ គេមិនដឹងពីប្រវត្តិសាស្ត្ររបស់កម្ពុជា មិនដឹងពីការពាក់ព័ន្ធរបស់សហរដ្ឋអាមេរិកនៅក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្ររបស់កម្ពុជា មិនដឹងពីការទម្លាក់គ្រាប់បែកដោយសម្ងាត់របស់សហរដ្ឋអាមេរិកលើប្រទេសកម្ពុជា មិនដឹងពីការលុកលុយរបស់ទាហានអាមេរិកចូលក្នុងទឹកដីកម្ពុជា និងមិនដឹងពីរបបខ្មែរក្រហមនោះទេ។ ខ្សែភាពយន្តនេះជាការប្រឹងប្រែងដើម្បីធ្វើឲ្យសាធារណជនទូទៅបានស្គាល់ប្រទេសកម្ពុជា។ ប្រទេសកម្ពុជាជាប្រទេសដែលមនុស្សទូទៅគួរតែស្គាល់ ដោយសារតែប្រវត្តិសាស្ត្ររបស់ប្រទេសនេះមានទំនាក់ទំនងជាមួយនឹងប្រវត្តិសាស្ត្ររបស់សហរដ្ឋអាមេរិក។
VOA៖ តើហេតុអ្វីបានជាលោកគិតថា អ្នកទស្សនាត្រូវតែទស្សនាខ្សែភាពយន្តឯកសារនេះ?
លោក Lieberman៖ នេះជាសំណួរដែលពិបាកឆ្លើយមួយ។ ខ្ញុំគិតថា ជារឿយៗ ភាពយន្តឯកសារមានតួអង្គមួយ ឬតួអង្គច្រើនដែលអ្នកតាមដាន។ ចំណែកឯតួអង្គនៅក្នុងភាពយន្តឯកសារនេះ គឺប្រទេសកម្ពុជានេះឯង។ យើងនឹងនាំអារម្មណ៍របស់អ្នកទៅតាមការធ្វើដំណើរមួយ។ យើងនឹងនាំអារម្មណ៍របស់អ្នកធ្វើដំណើរពីសម័យបុរាណអង្គរ ឆ្លងកាត់សម័យអាណានិគម ឬអាណាព្យាបាលបារាំង សម័យសង្គ្រាមវៀតណាម សម័យប៉ុលពត សម័យដែលវៀតណាមចូលក្នុងទឹកដីកម្ពុជាផ្ដួលរំលំរបបខ្មែរក្រហម និងឆ្លងកាត់សម័យបច្ចុប្បន្ន ឈានចូលដល់ពេលអនាគត។
VOA៖ តើអ្វីគឺជាឫសគល់នៃជម្លោះនយោបាយនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ជាពិសេសជម្លោះដែលបណ្ដាលឲ្យកើតសង្គ្រាមស៊ីវិល និងអំពើប្រល័យពូជសាសន៍នោះ?
លោក Lieberman៖ ខ្ញុំគិតថា ស្ថានការណ៍នយោបាយនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជាមិនមានលក្ខណៈពិសេសខុសប្លែកពីគេនោះទេ។ មនុស្សទូទៅតែងតែប្រជែងគ្នាដើម្បីអំណាច។ យើងឃើញដូចនេះនៅក្នុងតំបន់មជ្ឈិមបូព៌ា ដូចជាបញ្ហាដែលកំពុងតែកើតឡើងនៅក្នុងប្រទេសស៊ីរីជាដើម។ យើងឃើញដូចនេះនៅជុំវិញពិភពលោកទាំងអស់។ នេះជាការដណ្ដើមអំណាចគ្នា។ ជាក់ស្ដែងគឺថា មនុស្សលោកមិនអាចចុះសម្រុងជាមួយនឹងមនុស្សលោកដូចគ្នាបាន ហើយពួកគេចង់គ្រប់គ្រងលើអ្នកដទៃ។
ខ្ញុំគិតថា អ្វីដែលបានកើតឡើងនៅក្នុងសម័យខ្មែរក្រហមគឺពិសេសខុសគេ។ វាគឺជាអំពើប្រល័យពូជសាសន៍សម្លាប់ជាតិសាសន៍ឯង។ ខ្ញុំគឺជាក្មេងមួយរូបនៅក្នុងសម័យសម្លាប់រង្គាល ដែលធ្វើឡើងដោយរបប Nazi ទៅលើជនស៊ីវិលអឺរ៉ុប ជាពិសេសជនជាតិជ្វីហ្វ ក្នុងអំឡុងពេលសង្គ្រាមលោកលើកទីពីរ។ នៅពេលនោះ ឪពុកម្ដាយរបស់ខ្ញុំអាចរត់រួចខ្លួនចេញពីទីក្រុងវីយែន ប្រទេសអូទ្រីស ប៉ុន្តែក្រុមគ្រួសារភាគច្រើនត្រូវបានគេសម្លាប់។ ខ្ញុំមានប្រវត្តិដូចនេះ។ ប៉ុន្តែ អំពើប្រល័យពូជសាសន៍នៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជាគឺមានលក្ខណៈប្លែកពីគេ។ ជាទូទៅ មានមនុស្សក្រុមផ្សេងៗពាក់ព័ន្ធជាមួយនឹងការសម្លាប់រង្គាលបែបនេះ ដូចជាពួក Nazi ស្អប់ជនជាតិជ្វីហ្វ អំបូរជនជាតិ Hutu នៅក្នុងប្រទេសរវ៉ាន់ដា ស្អប់អំបូរជនជាតិ Tutsis ជាដើម។ ប៉ុន្តែ សម្រាប់ករណីប្រទេសកម្ពុជាវិញ យើងឃើញខ្មែរសម្លាប់ខ្មែរគ្នាឯង។ ករណីនេះវាមានលក្ខណៈប្លែកពីគេបន្តិចនៅក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រពិភពលោក ប៉ុន្តែមិនមែនខុសប្លែកពីគេទាំងស្រុងនោះទេ។ ខ្ញុំសូមបញ្ជាក់ម្ដងទៀតថា នេះគឺជាការដណ្ដើមអំណាចគ្នា ហើយនាពេលបច្ចុប្បន្ននេះ ក៏ការដណ្ដើមអំណាចគ្នានៅតែបន្តមាននៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជាផងដែរ។ ប្រវត្តិសាស្ត្រប្រទេសកម្ពុជា គឺជាប្រវត្តិសាស្ត្រនៃការដណ្ដើមអំណាចគ្នាដែលមិនចេះចប់ចេះហើយ។
VOA៖ តើលោកគិតថា ប្រទេសកម្ពុជាក្រោមការដឹកនាំរបស់លោកហ៊ុន សែន មានលក្ខណៈយ៉ាងដូចម្ដេចដែរ?
លោក Lieberman៖ អ្វីដែលខ្ញុំគិតគឺមិនសំខាន់នោះទេ។ អ្វីដែលប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរគិតគឺសំខាន់ខ្លាំងជាង។ ខ្ញុំគ្រាន់តែជាជនបរទេសមួយរូប ដែលសម្លឹងមើលទៅលើប្រទេសកម្ពុជាតែប៉ុណ្ណោះ។ លោកហ៊ុន សែនបានកាន់អំណាចអស់រយៈពេលជាង ៣០ ឆ្នាំ មកហើយ។ ខ្ញុំបានចំណាយពេលពីរម៉ោងដើម្បីសម្ភាសន៍លោកហ៊ុន សែន គឺយើងទាំងពីរបាននិយាយគ្នាភ្នែកទល់នឹងភ្នែក អស់រយៈពេលពីរម៉ោង។ ខ្ញុំគិតថាមូលហេតុដែលលោកឲ្យខ្ញុំសម្ភាសន៍ គឺដោយសារលោកចង់និយាយទៅកាន់ប្រជាពលរដ្ឋអាមេរិកាំង។ ខ្ញុំគិតថា លោកហ៊ុន សែនព្យាយាមដុសខាត់ខ្លួនរបស់លោក។
បើយើងក្រឡេកមើលក្នុងប្រទេសកម្ពុជាសព្វថ្ងៃ យើងឃើញថា ការភ័យខ្លាចមានការកើនឡើងជាថ្មីម្ដងទៀត។ មនុស្សគ្រប់គ្នាមានការភ័យខ្លាច ហើយខ្ញុំគិតថា រដ្ឋាភិបាលចាប់ផ្ដើមមានភាពផ្ដាច់ការសារជាថ្មីហើយ។ ការបោះឆ្នោតជិតឈានចូលមកដល់ហើយ។ អ្នកដឹងទេថា យុវជនក្មេងៗត្រូវគេចាប់ដាក់គុក ដោយគ្រាន់តែបង្ហោះសារលើទំព័រ Facebook របស់ខ្លួន។ អ្នកដឹងទេថា មានការប្រទូសរ៉ាយដាក់គ្នាដែលកំពុងតែបន្តរវាងគណបក្សសង្គ្រោះជាតិ និងគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា។ លោកសម រង្ស៊ីកំពុងនិរទេសខ្លួននៅក្នុងទីក្រុងប៉ារីស ប្រទេសបារាំង មិនហ៊ានត្រឡប់ទៅកាន់ប្រទេសកម្ពុជាវិញ ដោយសារខ្លាចត្រូវគេចាប់ខ្លួន។ មានបញ្ហាវឹកវរនៅពីក្រោយស្ថានការណ៍ធម្មតាសព្វថ្ងៃ។ ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរមានការភ័យខ្លាច ដោយសារតែស្ថានការណ៍មានភាពតឹងតែង។ មនុស្សគ្រប់រូបត្រូវតែប្រយ័ត្នចំពោះអ្វីដែលពួកគេនិយាយ អ្វីដែលពួកគេធ្វើ និងអ្វីដែលពួកគេបង្ហោះនៅលើអ៊ីនធឺណិត។ ដូច្នេះ នេះពិតជាមិនមែនលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យនោះទេ។ ខ្ញុំគិតថា គ្មាននរណាម្នាក់គិតថា នេះគឺជាលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យនោះទេ។ ប៉ុន្តែ ខ្ញុំគិតថា លោកហ៊ុន សែន គិតថា នេះគឺជាលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ។ នៅពេលដែលអ្នកទស្សនាខ្សែភាពយន្តនេះ អ្នកនឹងដឹងថាតើលោកហ៊ុន សែន គិតយ៉ាងដូចម្ដេចហើយ។
VOA៖ នៅក្នុងខ្សែភាពយន្តឯកសារនេះ លោកនាយករដ្ឋមន្ត្រីហ៊ុន សែន បាននិយាយថា លោកឆ្ងល់ថាតើប្រទេសកម្ពុជានឹងទៅជាយ៉ាងណា បន្ទាប់ពីលោកឈប់កាន់អំណាចទៅ ហើយថាតើអ្នកណានឹងដឹកនាំប្រទេសកម្ពុជាបន្ទាប់ពីរូបលោកនោះ។ តើលោកមានយោបល់ដូចម្ដេចចំពោះការលើកឡើងដូចនេះ?
លោក Lieberman៖ ខ្ញុំគិតថា លោកហ៊ុន សែនបានរៀបចំឲ្យកូនប្រុសរបស់លោកឡើងកាន់អំណាចបន្ត។ អង្គការ Global Witness កាលពីពេលថ្មីៗនេះ បានចេញរបាយការណ៍មួយអំពីប្រទេសកម្ពុជា និងអំពើពុករលួយ។ អ្នកដឹងទេថា ប្រទេសកម្ពុជាពោរពេញដោយអំពើពុករលួយ និងការក្ដោបក្ដាប់អំណាចជាប្រព័ន្ធ។ ខ្ញុំគិតថា មនុស្សមិនព្រមលះបង់អំណាចរបស់ខ្លួននោះទេ។ អ្នកដែលកាន់អំណាចនៅតែចង់នៅកាន់អំណាចដដែល។ ខ្ញុំគិតថា មិនមានបដិវត្តបែបប្រជាធិបតេយ្យណាមួយកើតឡើងនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជានោះទេ។ ខ្ញុំគ្មានការរំពឹងទុកឲ្យបានច្បាស់នោះទេ ប៉ុន្តែយើងមិនអាចទាយទុកមុនអំពីអ្វីដែលនឹងកើតឡើងបានទេ។
VOA៖ តើលោកគិតថា ប្រទេសកម្ពុជាចាំបាច់គួរតែផ្លាស់ប្ដូរមេដឹកនាំទេ?
លោក Lieberman៖ ខ្ញុំគិតថា វាមិនល្អនោះទេ ដែលមនុស្សម្នាក់កាន់អំណាចអស់រយៈពេលជាង ៣០ ឆ្នាំនោះ។ នេះមិនមែនជាលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យនោះទេ។ ហើយខ្ញុំមិនដឹងថាតើលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យមានតម្លៃសម្រាប់ប្រទេសនីមួយៗ ឬក៏យ៉ាងណានោះដែរ។ ដើម្បីទទួលបានលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ ប្រជាពលរដ្ឋត្រូវមានការអប់រំ គឺបានន័យថា ប្រជាពលរដ្ឋដែលអានសៀវភៅ ឬសារព័ត៌មាននានា ដើម្បីស្វែងយល់ពីអ្វីដែលកំពុងតែកើតឡើង។
លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យមានច្រើនប្រភេទ។ រដ្ឋាភិបាលក៏មានច្រើនប្រភេទដែរ។ អ្វីដែលប្រហែលជាត្រូវនឹងបរិបទរបស់ប្រទេសកម្ពុជា អាចមិនមែនជាលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យបើកទូលាយពេញលេញនោះទេ។ ខ្ញុំក៏មិនដឹងដែរ។ ខ្ញុំពិតជាគ្មានតួនាទីអ្វីក្នុងការនិយាយនោះទេ។ ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរមានតួនាទីក្នុងការលើកឡើងពីអ្វីដែលពួកគេចង់បាន ប៉ុន្តែខ្ញុំគិតថា ពួកគេចាំបាច់ត្រូវមានឱកាសនិយាយពីអ្វីដែលពួកគេចង់បាន។ ខ្ញុំគិតថា ពួកគេគ្មានសេរីភាពក្នុងការនិយាយអ្វីដែលពួកគេចង់បាននោះទេ។ អ្នកដឹងទេថា វាងាយស្រួលសម្រាប់ខ្ញុំមកពីប្រទេសផ្សេងជួយប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរឲ្យបានអ្វីដែលពួកគេគួរតែមាននោះ។ ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរចាំបាច់ត្រូវតែសម្រេចចិត្តលើអ្វីដែលពួកគេគួរតែមាន ប៉ុន្តែពួកគេគួរតែមានឱកាស។ ប្រព័ន្ធរដ្ឋាភិបាលចាំបាច់ត្រូវបើកទូលាយបន្ថែមទៀត។ ប្រជាពលរដ្ឋត្រូវតែមានលទ្ធភាពក្នុងការរិះគន់រដ្ឋាភិបាលដោយមិនមានការភ័យខ្លាច ឬខ្លាចត្រូវគេចោទប្រកាន់ណាមួយនោះទេ។
VOA៖ មនុស្សមួយចំនួននៅក្នុងខ្សែភាពយន្តរបស់លោក ពេញចិត្តជាមួយនឹងរបបដឹកនាំសព្វថ្ងៃរបស់លោកនាយករដ្ឋមន្ត្រីហ៊ុន សែន។ ចំណែកឯអ្នកខ្លះវិញចង់ឲ្យមានការផ្លាស់ប្ដូរ។ តើលោកគិតថា ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរមានទំនោរទៅរកគំនិតមួយណាជាង ក្នុងចំណោមគំនិតទាំងពីរនេះ?
លោក Lieberman៖ ជាការពិតណាស់ ខ្ញុំគិតថា ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរចង់បានការផ្លាស់ប្ដូរច្រើនជាង ប៉ុន្តែជាទូទៅពួកគេនៅបង្កប់អារម្មណ៍ភ័យខ្លាចដែលថា «អូ! ព្រះជាម្ចាស់អើយ! យើងអាចឈានដល់សម័យខ្មែរក្រហមម្ដងទៀត» ជាដើម ដែលនេះជាអ្វីដែលខ្ញុំគិតថា មិនអាចកើតឡើងនោះទេ។ ខ្ញុំគិតថា ប្រទេសកម្ពុជានឹងមិនត្រឡប់ទៅរកសម័យខ្មែរក្រហមវិញនោះទេ ប៉ុន្តែប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរឆ្លងកាត់ប្រវត្តិសាស្ត្រជូរចត់ និងឈឺចាប់ ដែលធ្វើឲ្យពួកគេមានការតក់ស្លុត។ ខ្ញុំគិតថា មនុស្សម្នាក់កាន់អំណាចជាង ៣០ ឆ្នាំ គឺយូរបន្តិចហើយ។ យើងឃើញមានគម្លាតយ៉ាងធំរវាងអ្នកមានស្ដុកស្ដម្ភ និងអ្នកក្រតោកយ៉ាក ហើយនេះគឺជាស្ថានការណ៍ដែលមិនមែនធម្មតានោះទេ។ ភាពអយុត្តិធម៌នេះគឺជាបាតុភូតនៅជុំវិញពិភពលោក សូម្បីតែនៅក្នុងសហរដ្ឋអាមេរិកក៏ដោយ ប៉ុន្តែយើងឃើញថា ភាពអយុត្តិធម៌បែបនេះ គឺមានលក្ខណៈខ្លាំងក្លាពេកនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា។
VOA៖ តើអ្វីជាបញ្ហាចម្បងដែលប្រទេសកម្ពុជាប្រឈមនាពេលបច្ចុប្បន្ននេះ?
លោក Lieberman៖ ខ្ញុំគិតថា បញ្ហាចម្បងដែលប្រទេសកម្ពុជាប្រឈមនាពេលបច្ចុប្បន្ននេះ គឺបញ្ហាការអប់រំ។ ប្រសិនបើប្រជាពលរដ្ឋជាអ្នកចេះដឹង នោះប្រទេសនឹងបានប្រសើរ។ កម្រិតអប់រំនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជាគឺមិនល្អនោះទេ។ អ្នកដែលមានលុយ អាចចូលរៀននៅតាមសាលាល្អៗ ប៉ុន្តែក្រៅពីនេះ ពួកគេមិនមានលទ្ធភាពទទួលបានការអប់រំល្អនោះទេ។ ចំណុចមួយដែលខ្ញុំសង្កេតឃើញ ដែលប្រហែលជាអ្នកផ្សេងទៀតមិនបានសង្កេតឃើញនោះ គឺថាមិនមាននរណាម្នាក់អានសៀវភៅ ឬអានអ្វីផ្សេងៗនោះទេ នៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា។ ក្នុងនាមជាគ្រូបង្រៀនម្នាក់ នេះជារឿងដ៏គួរឲ្យភ្ញាក់ផ្អើលណាស់សម្រាប់រូបខ្ញុំ។ ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរមិនមែនជាអ្នកអានសៀវភៅនោះទេ ដែលនេះជាបញ្ហាដែលគួរឲ្យបារម្ភជាទីបំផុត។ ការអានសៀវភៅជាផ្នែកមួយនៃការអប់រំ។ យើងត្រូវបណ្ដុះប្រជាពលរដ្ឋឲ្យអានសៀវភៅ។
VOA៖ អ្នកខ្លះថា វិស័យសុខាភិបាលក៏ជាកត្តាសំខាន់បំផុតមួយផងដែរសម្រាប់ប្រទេសកម្ពុជា។ តើលោកគិតយ៉ាងណាចំពោះការលើកឡើងបែបនេះ?
លោក Lieberman៖ ប្រាកដណាស់ ប្រសិនបើក្មេងៗមិនបានហូបគ្រប់គ្រាន់ ខួរក្បាលរបស់ពួកគេក៏មិនអាចរីកចម្រើនបានល្អនោះដែរ។ ប្រសិនបើពួកគេមិនហូបគ្រប់គ្រាន់ ពួកគេនឹងមិនទទួលបានជីវជាតិចម្បង ឬក៏ជីវជាតិបន្ទាប់បន្សំដែលពួកគេត្រូវការនោះទេ។ ដូច្នេះប្រាកដណាស់ ពួកគេត្រូវការការហូបចុកគ្រប់គ្រាន់ដើម្បីទទួលបានសុខភាពល្អ ហើយពួកគេក៏ត្រូវការការអប់រំដែលមានគុណភាពផងដែរ។ យើងក៏ត្រូវការមានគ្រូបង្រៀនដែលមានការអប់រំផងដែរ។ នេះគឺជាកិច្ចការដ៏លំបាកមួយ។
VOA៖ តើលោកមានសុទិដ្ឋិនិយមទេចំពោះអនាគតរបស់ប្រទេសកម្ពុជា?
លោក Lieberman៖ បាទ! ខ្ញុំមានសុទិដ្ឋិនិយមចំពោះអនាគតប្រទេសកម្ពុជា។ ប្រទេសកម្ពុជាបានឆ្លងកាត់សម័យកាលខ្មៅងងឹត ដូច្នេះខ្ញុំសង្ឃឹមថា ប្រទេសកម្ពុជាត្រូវតែបានប្រសើរជាងនេះ។ ភាពក្រីក្រ កង្វះការអប់រំដែលមានគុណភាព និងកង្វះប្រព័ន្ធសុខាភិបាលដែលមានគុណភាព នៅតែជាបញ្ហាចម្បងនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា។ ប្រទេសកម្ពុជាត្រូវតែបានប្រសើរជាងនេះ។ នេះជាក្ដីសង្ឃឹមរបស់ខ្ញុំសម្រាប់ប្រទេសកម្ពុជា។ ខ្សែភាពយន្តនេះបញ្ចប់ដោយមានសារពោរពេញដោយក្ដីសង្ឃឹមមួយ។ ខ្ញុំសង្ឃឹមថា រឿងអាក្រក់ៗនឹងរសាត់ឆ្ងាយទៅបាត់ ហើយរឿងល្អៗនឹងកើតឡើងនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា៕
