គេអាចរកឃើញប្រភេទសត្វរាប់រយប្រភេទបឹងនេះប៉ុណ្ណោះ ដែលគេហៅថាបឹងជម្រក។ប៉ុន្តែប្រភេទសត្វទាំងនោះកំពុងត្រូវបានគំរាមកំហែងដោយសារសកម្មភាពរបស់មនុស្ស។ ការនេសាទបែបអាជីវកម្មកំពុងដើរតួជាអ្នកគំរាមកំហែង ប៉ុន្តែការគំរាមកំហែងធំបំផុតពិតប្រាកដនោះកើតមាននៅទីនោះរយៈពេលយូរជាងការនេសាទត្រីទៅទៀត។ បើយោងតាមការសិក្សានៅក្នុង PNAS ការគំរាមកំហែងនោះគឺការប្រែប្រួលនៃអាកាសធាតុ។
មើលឲ្យកាន់តែជិត
បឹង Tanganyika ដែលជាប់ព្រំដែនជាមួយប្រទេសតង់សានី សាធារណរដ្ឋប្រជាធិបតេយ្យកុងហ្គោ ប្រទេសប៊ូរុនឌី និង សំប៊ី ផ្ដល់នូវប្រូតេអ៊ីនពីមួយភាគបីទៅពាក់កណ្តាលនៃប្រូតេអ៊ីនសត្វសម្រាប់តម្រូវការរបស់អ្នកភូមិ។ ការនេសាទត្រីជាបែបពាណិជ្ជកម្មបានចាប់ផ្តើមនៅក្នុងបឹងនេះក្នុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៥០ ហើយសព្វថ្ងៃនេះ ការនេសាទនៅទីនេះអាចនាំចេញត្រីបានជាង២ម៉ឺនតោនក្នុងមួយឆ្នាំៗ។
ប៉ុន្តែនៅក្នុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៩០ អ្នកនេសាទនិងអ្នកភូមិ បានសង្កេតឃើញថា ចំនួនត្រីបានធ្លាក់ចុះ។ មានការជជែកពិភាក្សាគ្នានៅក្នុងរង្វង់នៃការសិក្សា ថាតើការនេសាទហួសប្រមាណឬការប្រែប្រួលអាកាសធាតុគឺជាកត្តាចម្បងចំពោះការធ្លាក់ចុះបរិមាណត្រីដែលគេបានមើលឃើញនៅប៉ុន្មានទសវត្សរ៍ចុងក្រោយនេះឬយ៉ាងណា។
ការស្រាវជ្រាវកន្លងមកបានបង្ហាញថា សីតុណ្ហភាពផ្ទៃទឹកបឹងបានកើនឡើងក្នុងរយៈពេល ១៥០ឆ្នាំចុងក្រោយនេះ។ នៅក្នុងសារអេឡិចត្រូនិចមួយដែលបានផ្ញើមកកាន់វីអូអេ លោក Jouko Sarvala សាស្រ្តាចារ្យនៃនាយកដ្ឋានជីវសាស្ត្រនៅសាកលវិទ្យាល័យ Turku របស់ប្រទេសហ្វាំងឡង់ បានកត់សម្គាល់ឃើញថា បើទោះបីជាសីតុណ្ហភាពនៃបឹងនេះបានកើនឡើងក៏ដោយ ការនេសាទក្នុងស្រុកបានរាយការណ៍ថា មានការកើនឡើងនៃការទិន្នផលត្រីនៅក្នុងចន្លោះរវាងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៥០និង ទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៧០។ សម្រាប់រយៈពេលពីរទសវត្សរ៍បន្ទាប់មកទៀត ទិន្នផលត្រីមានការកើនឡើងនិងធ្លាក់ចុះឆ្លើយតបទៅតាមការប្រែប្រួលនៃសកម្មភាពនេសាទ។ រហូតមកដល់ដើមទសវត្សរ៍ឆ្នាំ២០០០ ទើបការប្រែប្រួលនៃផលនេសាទជាក់ស្តែងត្រូវបានគេកត់សម្គាល់ឃើញមានការធ្លាក់ចុះយ៉ាងច្បាស់។
ដើម្បីវាយតម្លៃផលប៉ះពាល់នៃការប្រែប្រួលអាកាសធាតុលើវិស័យជលផល អ្នកស្រាវជ្រាវអាមេរិកមួយក្រុមបានស្រង់ស្នូលដីល្បាប់ពីទីតាំងផ្សេងៗគ្នាជាច្រើនកន្លែងនៅក្នុងបឹង Tanganyika ។
ស្រទាប់នៃភក់មានផ្ទុកផូស៊ីលដែលអាចប្រាប់ពីរឿងរ៉ាវនៃការកើនឡើងនិងការធ្លាក់ចុះនៃបរិមាណត្រី។ អ្នកស្រាវជ្រាវបានប្រៀបធៀបការផ្លាស់ប្តូរទាំងនោះជាមួយនឹងទិន្នន័យសីតុណ្ហភាពដែលមានកាលពី១៥០ឆ្នាំមុន។ ពួកគេបានរកឃើញការកើនឡើងនិងការធ្លាក់ចុះនៃមរិមាណត្រីទៅតាមវដ្តនៃការកើនឡើងនិងការធ្លាក់ចុះនៃកម្តៅធម្មជាតិនៃបឹងនោះ។
ប៉ុន្តែអ្នកស្រាវជ្រាវក៏បានឃើញការធ្លាក់ចុះនៃបិរមាណត្រីក្រោយមានការកើនឡើងកំដៅផែនដីជារួមដែលបានចាប់ផ្តើមតាំងពី១៥០ ឆ្នាំកន្លងមក គឺនៅសម័យបដិវត្តន៍ឧស្សាហកម្ម។ ការណ៍នោះបានបង្ហាញថា ការធ្លាក់ចុះនៃបរិមាណត្រីបានចាប់ផ្តើមតាំងពីមុនពេលមានការនេសាទត្រីជាលក្ខណៈពាណិជ្ជកម្មនៅតំបន់នោះទៅទៀត។
លោក Andrew Cohen សាស្រ្តាចារ្យនៅដេប៉ាតឺម៉ង់ភូគព្ភវិទ្យានៅសាកលវិទ្យាល័យ Arizona និងជាអ្នកដឹកនាំការសិក្សានេះបានពន្យល់ថា៖ «អ្វីដែលយើងអាចដឹងបានពីការប្រែប្រួលនេះគឺថា បរិមាណត្រីប្រែប្រួលជាទូទៅទៅតាមអាកាសធាតុ ប៉ុន្តែអាកាសធាតុមិនមែនជាកក្តាកំណត់ទេ។ ហើយការនេសាទត្រីពិតជាផ្នែកសំខាន់មួយការប្រែប្រួលដ៏ស៊ីសង្វាក់គ្នា។ យើងក៏ត្រូវគិតពិចារណាផងដែរនៅពេលយើងយុទ្ធសាស្ត្រសម្រាប់ការអភិវឌ្ឍគ្រប់គ្រងណាមួយ។ ប៉ុន្តែទោះយ៉ាងណា ជាការពិត វាទាក់ទងទៅនឹងការប្រែប្រួលនៃអាកាសធាតុ»។
លោក Sarvala បានទទួលស្គាល់ការសិក្សាដែលបានបង្កើតឡើងជាលើកដំបូងនេះ ថាជាការទំនាក់ទំនងគួរឱ្យទុកចិត្តរវាងការកើនឡើងនៃសីតុណ្ហភាពបឹង និងការថយចុះបរិមាណត្រី។ លោកបានបញ្ជាក់ថា បច្ចុប្បន្ន នេះ ទាំងអាកាសធាតុទាំងអ្នកនេសាទកំពុងធ្វើឲ្យប៉ះពាល់ដល់បឹងនេះ។
ការបាត់បង់ជម្រក
លោក Peter McIntyre សាស្ត្រាចារ្យផ្នែកសួនសត្វវិទ្យានៅសាកលវិទ្យាល័យ Wisconsin-Madison ដែលបានចូលរួមក្នុងការសិក្សានេះបានប៉ាន់ប្រមាណថា មានការបាត់បង់ជម្រកត្រីនិងខ្យង ៣៨ភាគរយនៅក្នុងបឹងនេះ។
លោកប្រាប់វីអូអេថា៖ «នោះជាការបាត់បង់គួរឱ្យភ្ញាក់ផ្អើលមួយ និងជាអ្វីដែលមិនធ្លាប់ត្រូវបានកត់ត្រាទុកឯកសារពីមុនមកទេ»។
លោក McIntyre បាននិយាយថា ភាគច្រើននៃជីវិតសត្វនៅក្នុងទឹករស់នៅក្នុង «រង្វង់អាងទឹកនៃជីវៈចម្រុះ» នៅតាមបណ្តោយឆ្នេរសមុទ្រ ឬនៅបាតបឹងនេះ។
នេះក៏ដោយសារតែ នៅជម្រៅអតិបរមាជិត១៥០០ម៉ែត្រនោះ វាធ្វើឱ្យមានការលំបាកក្នុងការបំបែកអុកស៊ីសែននៅទូទាំងក្នុងបឹងនោះ។ អុកស៊ីសែនចូលទៅក្នុងផ្ទៃលើនៃទឹកពីខ្យល់ ហើយជាធម្មតាត្រូវបានលាយបញ្ចូលគ្នាទៅក្នុងជម្រៅ១០០ម៉ែត្រដោយសារចរន្តខ្យល់។
សីតុណ្ហភាពនៃទឹកធ្លាក់ចុះនៅពេលដែលអ្នកមុជចូលកាន់តែជ្រៅទៅក្នុងបឹង ដែលនេះមានន័យថា ទឹកក៏កាន់តែមានសម្ពាធធ្ងន់នៅពេលអ្នកចូលក្នុងទឹកកាន់តែជ្រៅ។ ការប្រែប្រួលអាកាសធាតុបង្កឱ្យមានការកើនឡើងសីតុណ្ហភាពនៅខាងក្រៅ ហើយថែមទាំងធ្វើឲ្យផ្ទៃទឹកខាងលើមានកំដៅដែលធ្វើឱ្យវាមានសម្ពាធស្រាលជាងមុន។
ភាពខុសគ្នានៃដង់ស៊ីតេរវាងផ្ទៃទឹកមានសម្ពាធស្រាលដែលមានផ្ទុកអុកស៊ីសែន និងទឹកត្រជាក់ដែលមានផ្ទុកសារធាតុចិញ្ចឹមមានន័យថា ខ្យល់មិនអាចធ្វើឲ្យទឹកមានល្បាយនៅជម្រៅធម្មតាបានទេ។ អុកស៊ីសែនមិនធ្លាក់ចុះទៅបានជ្រៅទេ ហើយសារធាតុចិញ្ចឹមក៏មិនផុសឡើងមកលើដែរ។
លោក Cohen ពន្យល់ថា៖ «អុកស៊ីសែនប្រហែលជាធ្លាក់ចូលក្នុងទឹកបាន១០០ម៉ែត្រនៅកន្លែងខ្លះ កាលពី៥០ឆ្នាំមុន ហើយឥឡូវនេះ វាអាចធ្លាក់ចុះបានជម្រៅតែ៧០ម៉ែត្រប៉ុណ្ណោះ។ ដូច្នេះ ជម្រកត្រីដែលនៅបាតបឹងដែលកាលពីមុនទឹកមានអុកស៊ីសែននិងជាកន្លែងដែលសត្វអាចរស់នៅបាននោះ វាលែងជាជម្រកត្រីទៀតហើយ»។
ការផ្លាស់ប្តូរជាសកល និង ផលប៉ះពាល់ក្នុងស្រុក
ផលប៉ះពាល់នៃការប្រែប្រួលអាកាសធាតុអាចមើលឃើញនៅក្នុងទម្រង់ទាំងអស់ រាប់ចាប់តាំងពីការរលាយនៃស្រទាប់ទឹកកកនៅក្នុងតំបន់អាក់ទិក រហុតដល់ការផុតពូជសត្វកណ្តុរដោយសារតែជម្រករបស់ពួកវានឹងត្រូវនៅក្រោមទឹក។ វាដូចគ្នាទៅនឹងខ្លាឃ្មុំតំបន់ប៉ូល និងសត្វកណ្តុរដែលបាត់បង់ប្រព័ន្ធអេកូឡូស៊ីរបស់ពួកវាដែរ មនុស្សដែលពឹងផ្អែកលើត្រីនៅក្នុងបឹង Tanganyika មិនអាចធ្វើអ្វីបានច្រើនដើម្បីបញ្ឈប់ការប្រែប្រួលអាកាសធាតុទេ ប៉ុន្តែពួកគេកំពុងធ្វើយុទ្ធសាស្រ្តដើម្បីកាត់បន្ថយផលប៉ះពាល់ទាំងនោះ។
លោក Ismael Aaron Kimirei គឺជានាយកដឹកនាំការស្រាវជ្រាវ និងជានាយកមជ្ឈមណ្ឌលនៅវិទ្យាស្ថានស្រាវជ្រាវជលផលប្រទេសតង់សានី ហៅកាត់ថា TFRI។ វិទ្យាស្ថាន TFRI បានផ្តល់ដំបូន្មានដល់រដ្ឋាភិបាលតង់សានី លើបញ្ហាផ្សេងទាក់ទងទៅនឹងជលផល។ លោក Kimirei បានប្រាប់វីអូអេតាមអ៊ីមែលថា ការព្រួយបារម្ភចម្បងរបស់ពួកគេគឺធ្វើយ៉ាងណាឲ្យមានផ្លាស់ប្តូរការគ្រប់គ្រងវិស័យជលផល និងគោលនយោបាយប៉ះពាល់ ដើម្បីប្រភពដ៏សំខាន់នៃប្រូតេអុីនមួយនេះ នឹងនៅតែអាចប្រើប្រាស់បាន។
គាត់បានពន្យល់ថា៖ «ជលផលនៅលើបឹងនេះគឺបើកឲ្យប្រើយ៉ាងទូលាយ។ ជារួម អ្នកណាក៏អាចចូលទៅនេសាទត្រីនៅទីនោះ ហើយមិនមានបទបញ្ញត្តិថា តើម្នាក់ៗអាចនេសាទបានច្រើនប៉ុណ្ណានោះទេ។ ប្រសិនបើការឡើងកម្តៅនៅតែបន្ត ហើយការនេសាទមិនត្រូវបានគ្រប់គ្រងទេនោះ និរន្តរភាពនៃការនេសាទត្រីនេះបានត្រឹមតែជាពាក្យប្រៀនប្រដៅប៉ុណ្ណោះ» ។
វិទ្យាស្ថាន TFRI កំពុងធ្វើការជាមួយសាកលវិទ្យាល័យនិងអង្គការដទៃទៀត ដើម្បីសិក្សាពីផលប៉ះពាល់នៃការប្រែប្រួលអាកាសធាតុទៅលើបឹងនេះ និងជូនដំណឹងដល់សហគមន៍មូលដ្ឋាន និងអ្នកបង្កើតគោលនយោបាយ។ លោក Kimirei សង្ឃឹមថា ការពន្យល់ពីស្ថានភាពនេះដល់ពួកគេ នឹងធ្វើឲ្យពួកគេចូលរួមក្នុងដំណើរការធ្វើសេចក្តីសម្រេចចិត្ត។ លោកបានកត់សម្គាល់ថា ឧស្សាហកម្មនេសាទនេះ គឺជាសកម្មភាពសេដ្ឋកិច្ចសំខាន់បំផុតទីបីនៅក្នុងតំបន់ Kigoma ហើយបឹងនេះគឺជាប្រភពផ្តល់ប្រូតេអ៊ីនចម្បងសម្រាប់ប្រទេសនេះ។
លោកនិយាយថា ទោះជាយ៉ាងណា «យើងបានកត់សម្គាល់ឃើញថា ឥឡូវនេះភាគច្រើននៃគ្រួសារក្រីក្រមិនអាចមានលទ្ធភាពទិញត្រីដែលមានប្រូតេអ៊ីននោះដើម្បីទទួលទានប្រចាំថ្ងៃបានទេ ដែលនេះក៏ដោយតែការកើនឡើងនៃតម្លៃត្រី និងការកាត់បន្ថយការផ្គត់ផ្គង់ទំនិញមួយនេះ»។
ការផ្តោតលើសហគមន៍មូលដ្ឋាន គឺជារបៀបដែលលោក Colin Apse កំពុងព្យាយាមពង្រឹងភាពធន់របស់ពួកគេ។ លោកគឺជានាយកកម្មវិធីអភិរក្សទឹកសាបសម្រាប់កម្មវិធីអភិរក្សធម្មជាតិអាហ្រ្វិក។ ការប្រឹងប្រែងរបស់គាត់ដាក់បញ្ចូលអង្គការនេសាទក្នុងសហគមន៍ ដែលលើកកម្ពស់បច្ចេកទេសនេសាទប្រកបដោយនិរន្តរភាព ដូចជាការប្រើសំណាញ់ចាប់ត្រីដែលមិនជាប់ត្រីតូច។ លោក Apse បាបបញ្ជាក់ថា ទោះបីជាការប្រែប្រួលអាកាសធាតុបានធ្វើឲ្យមានធ្លាក់ចុះត្រីក្នុងរយៈពេលយូរទៅមុខទៀតក៏ដោយ ការមិនចាប់យកកូនត្រីក្នុងចំណោមត្រីទាំងអស់ និងការចាក់បំពេញតំបន់ឆ្នេរសមុទ្រដោយដីល្បាប់នោះ មានផលប៉ះពាល់ធំនៅក្នុងប៉ុន្មានឆ្នាំចុងក្រោយនេះ។
គាត់បានពន្យល់ថា ទាំងនេះគឺជាការគំរាមកំហែងដែលពួកគេអាចផ្តោតការយកចិត្តទុកដាក់ ខណៈពេលដែលពួកគេក៏ត្រូវ «ទទួលស្គាល់ដែរថា ការប្រែប្រួលអាកាសធាតុគឺជាកត្តាកំណត់ដែលអ្នកភូមិទាំងនេះមិនអាចគ្រប់គ្រងបាន»។
លោក Kimirei និយាយថា៖ «ខ្ញុំពិតជារីករាយណាស់ដែលអ្នករៀបចំការសិក្សានេះទទួលស្គាល់ថា ការកើនឡើងនៃការនេសាទមិនអាចត្រូវគេមើលរំលងទេ ខណៈដែលការប្រែប្រួលអាកាសធាតុអាចជាចំណុចស្នូលនៃការធ្លាក់ចុះនេះ។ នៅក្នុងទិដ្ឋភាពនៃលទ្ធផលទាំងនេះ ពេលវេលាកាន់តែអាក្រក់ជាងនេះត្រូវគេរំពឹងថានឹងកើតមាន ប្រសិនបើបឹងនេះ នៅតែបន្តកើនឡើងកម្តៅ ហើយការនេសាទត្រីបន្ត ឥតស្រាកស្រាន្តនោះ»៕
ប្រែសម្រួលដោយផនបុប្ផា
